Sự chuyển đổi của ngành công nghiệp vũ khí Ukraine trong bối cảnh xung đột với Nga

Theo chuyên gia Kateryna Kuzmuk và nhà nghiên cứu Lorenzo Scarazzato của Chương trình sản xuất vũ khí và chi tiêu quân sự thuộc Viện Nghiên cứu Hòa bình Quốc tế Stockholm (SIPRI), từ một di sản công nghiệp quốc phòng thời Liên Xô đến ngành sản xuất vũ khí năng động và đổi mới, Ukraine đã trải qua một hành trình biến đổi sâu sắc trong hơn 3 năm qua, giữa bối cảnh cuộc xung đột với Nga.

Khởi đầu chuyển đổi

Sau khi Liên Xô tan rã năm 1991, Ukraine thừa hưởng khoảng 30% ngành công nghiệp vũ khí, với gần 700 doanh nghiệp và hơn 1 triệu nhân viên. Các cơ sở sản xuất của Ukraine đặc biệt mạnh về sản xuất tên lửa, máy bay vận tải, xe tăng, tàu nổi và các hệ thống kỹ thuật cao như radar và thiết bị quang học quân sự.

Những nhà sản xuất nổi tiếng như Pivdenmash - nhà sản xuất tên lửa đạn đạo liên lục địa, và Antonov - hãng sản xuất những máy bay vận tải lừng danh An-124 Ruslan và An-225 Mriya, từng là máy bay lớn nhất thế giới, đã khẳng định vị thế của Ukraine trong ngành công nghiệp quốc phòng.

Tuy nhiên, sau Chiến tranh Lạnh, Ukraine đã phải đối mặt với những thách thức lớn. Theo thỏa thuận Budapest năm 1994, nước này đã từ bỏ năng lực tên lửa hạt nhân và giảm mạnh kho vũ khí. Ngân sách quốc phòng hầu như chỉ dành để duy trì lực lượng vũ trang, với rất ít đầu tư vào phát triển công nghiệp.

Bước ngoặt quan trọng diễn ra năm 2014, khi Nga sáp nhập Crimea. Chính phủ Ukraine bắt đầu tăng chi tiêu quốc phòng từ 62 triệu USD năm 2014 lên 836 triệu USD vào năm 2021. Đáng chú ý, từ năm 2015, các đơn hàng quốc phòng đã chuyển dần từ doanh nghiệp nhà nước sang khu vực tư nhân - từ 25% lên 54% vào năm 2020.

Giai đoạn này cũng chứng kiến những nỗ lực cải cách quan trọng. Năm 2020, Ukraine bắt đầu giải quyết tình trạng tham nhũng và kém hiệu quả trong ngành công nghiệp vũ khí, thành lập Bộ Công nghiệp Chiến lược mới và áp dụng các thủ tục mua sắm minh bạch hơn.

Thích ứng trong xung đột

Chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga ở Ukraine năm 2022 đã buộc ngành công nghiệp vũ khí của Kiev phải thay đổi nhanh chóng. Chính phủ Ukraine đã phân bổ hơn 50% chi tiêu cho quân sự, với ngân sách mua sắm vũ khí tăng vọt lên 30,8 tỷ USD vào năm 2023.

Mặc dù phải chịu thiệt hại (các nhà sản xuất như Motor Sich và Antonov đã báo cáo tổn thất lên tới 601 triệu USD), nhưng ngành công nghiệp Ukraine đã chứng tỏ khả năng phục hồi đáng kinh ngạc. Đến năm 2024, Ukraine đã có khoảng 500 nhà sản xuất vũ khí, sử dụng gần 300.000 lao động.
Một điểm sáng là sự phát triển của các công nghệ mới, đặc biệt là thiết bị bay không người lái (UAV). Sáng kiến Brave1 của chính phủ đã hỗ trợ hơn 1.500 công ty khởi nghiệp công nghệ quân sự chỉ trong vòng hai năm.

Để giảm sự phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài, Ukraine đã tích cực thiết lập các quan hệ đối tác với các nhà sản xuất vũ khí Mỹ và châu Âu. Các công ty như Rheinmetall, KNDS và AeroVironment đã mở cơ sở sản xuất tại Ukraine, giúp hiện đại hóa và tiêu chuẩn hóa sản xuất theo tiêu chuẩn NATO.
Chương trình Zbroyari của Ukraine đã huy động được hơn 1,5 tỷ USD từ 9 quốc gia phương Tây để đầu tư vào ngành công nghiệp vũ khí trong nước.

Các chuyên gia của SIPRI trên lưu ý, dù đã có nhiều tiến bộ, ngành công nghiệp vũ khí Ukraine vẫn còn nhiều hạn chế. Nước này vẫn phụ thuộc đáng kể vào vũ khí nhập khẩu và viện trợ nước ngoài, với một phần đáng kể ngân sách vẫn dành cho mua sắm vũ khí quốc tế.

Tuy nhiên, các nỗ lực cải cách đang mở ra triển vọng phát triển. Trong thời gian tới, việc tiếp tục giảm sự phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài, ưu tiên đổi mới công nghệ và xây dựng một thị trường minh bạch sẽ là những bước đi quan trọng để Ukraine phát triển một ngành công nghiệp quốc phòng đủ mạnh và độc lập.