Tương lai bất định của OPEC

Thị trường đã có phản ứng ngay tức thì khi giá dầu đồng loạt tăng khoảng 5%. Kết quả trên có thể coi là thành công của hội nghị OPEC mở rộng diễn ra ở Vienna (Áo) sau khi Qatar tuyên bố rời khỏi tổ chức này từ năm sau.

Điểm mấu chốt để đi đến việc cắt giảm, bên cạnh “cái gật đầu” của Nga - một đối tác lớn của OPEC, là nhờ Iran vào phút chót đã đồng ý “bật đèn xanh” với việc tự nguyện giảm khoảng 800.000 thùng/ngày từ năm 2019 sau khi chấp nhận thỏa hiệp với Saudi Arabia - một đối thủ của Tehran trong khu vực. Đây được coi là một “tin lành” đối với OPEC trong bối cảnh vai trò chủ đạo của tổ chức này trên thị trường đang bị lung lay. 

Tuy nhiên, các chuyên gia kinh tế cho rằng việc các nước sản xuất dầu đạt được sự đồng thuận cắt giảm sản lượng chỉ là giải pháp tình thế, phù hợp trong ngắn hạn. Câu hỏi đặt ra sau hội nghị Vienna là liệu giá dầu thế giới có duy trì được đà tăng trong thời gian dài hay chỉ là hiệu ứng tức thời, rồi lại lên xuống thất thường khi nhu cầu của thị trường toàn cầu đang có dấu hiệu chững lại. 

Có thể thấy dầu mỏ - một loại nhiên liệu thiết yếu mà nhu cầu luôn được coi là thước đo “sức khỏe” kinh tế toàn cầu, đang đứng trước nguy cơ lặp lại kịch bản “xuống giá không phanh” như cách đây vài năm. Giá dầu thế giới đang có chiều hướng đi xuống nằm ngoài ý muốn của OPEC và có vẻ như OPEC không kiểm soát được diễn biến trên thị trường này. Từ thực tế này, sẽ là hơi quá khi cho rằng OPEC đã trở nên “lỗi thời”, nhưng cũng không ngoa khi nói OPEC đang mất dần vị thế của mình. 

Việc Qatar thông báo rời OPEC sau gần 60 năm gắn bó không khác gì “một đòn giáng mạnh” vào uy tín của tổ chức này và OPEC đã thực sự “mất điểm” sau vụ việc. Tuy nhiên, quyết định của Qatar có vẻ như “cái kết được báo trước” của OPEC.

Là quốc gia nhỏ bé ở Trung Đông, Qatar hiện đứng thứ 11 trong số 15 thành viên OPEC về sản lượng, chỉ chiếm khoảng 2% tổng sản lượng của tổ chức này, song lại là một trong những thành viên có “vai vế” và tầm ảnh hưởng lớn nhất. Lâu nay, nhờ nguồn lực tài chính dồi dào, tiếng nói của Qatar luôn có trọng lượng với các thành viên OPEC, Doha được coi là cầu nối quan trọng giữa các nước trong tổ chức. Ngoài ra, Doha còn giữ vai trò trung gian giúp kết nối giữa OPEC với các đối tác lớn khác như Nga hay Mỹ.

Hồi năm 2016, khi giá dầu xuống mức thấp kỷ lục khoảng 30 USD/thùng, chính Qatar khi đó đang giữ vị trí chủ tịch luân phiên OPEC đã có vai trò chủ chốt giúp đạt được thỏa thuận cắt giảm sản lượng. Sau quá trình đàm phán vô cùng khó khăn, Qatar đã thuyết phục các nước OPEC, trong đó có Saudi Arabia - nước xuất khẩu dầu lớn nhất, lần đầu tiên sau 8 năm nhất trí cắt giảm sản lượng.

Nhiều nhà quan sát am hiểu tình hình Trung Đông cho rằng quyết định rời OPEC là một bước đi có tính toán kỹ lưỡng, mang tính chiến lược và thể hiện sự chủ động của Qatar.

Dù động thái của Qatar mang tính “biểu tượng” nhiều hơn, song nó phản ánh sự chia rẽ sâu sắc trong nội bộ OPEC và có thể làm gia tăng căng thẳng ở Trung Đông. Nó cũng liên quan tới những yếu tố địa chính trị ở khu vực bởi Doha vẫn nằm ở tâm điểm của cuộc khủng hoảng ngoại giao Vùng Vịnh bùng phát từ giữa năm 2017 với việc 4 quốc gia khu vực, gồm cả các thành viên OPEC như Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Arab thống nhất (UAE), cắt đứt quan hệ với Qatar.

Một khi đã rời OPEC, Qatar có thể chủ động điều chỉnh hoạt động sản xuất dầu mỏ, và có quyền nâng sản lượng trong khi các thành viên khác phải cắt giảm để ổn định thị trường. Việc làm của Qatar có thể gây ra “hiệu ứng domino” một khi các nhà sản xuất nhỏ trong OPEC cảm thấy không được lợi lộc gì từ việc tham gia OPEC. 

OPEC cũng bị đánh giá là chịu sự chi phối của các nước không phải thành viên tổ chức như Mỹ hay Nga, đặc biệt Saudi Arabia - thành viên chủ chốt của OPEC, bị cáo buộc do Washington “giật dây”. Các quyết sách của OPEC chịu sức ép lớn từ những nước kiểm soát nguồn cung dầu toàn cầu Mỹ và Nga.

Trước khi hội nghị ở Vienna diễn ra 1 ngày, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã hối thúc OPEC và các đồng minh không cắt giảm sản lượng dầu mỏ trong năm tới nhằm tránh đẩy giá dầu thế giới lên cao. Điều này đã khiến nhiều nước trong OPEC không “vừa lòng” và chắc chắn sẽ phải cân nhắc, tính toán lợi ích của chính mình. 

Bên cạnh những sức ép từ bên ngoài, uy tín và vị thế của OPEC cũng đang bị ảnh hưởng nghiêm trọng do nhiều tranh cãi, bất đồng nội bộ giữa các nước thành viên, trong đó phải kể đến những mâu thuẫn dai dẳng giữa Saudi Arabia và Iran hay giữa Saudi Arabia với Qatar.

Trên lý thuyết, OPEC là một tổ chức kinh tế, song hoạt động của tổ chức không tránh khỏi bị tác động bởi yếu tố chính trị, bởi những căng thẳng ngoại giao, quân sự hay cuộc đua giành ảnh hưởng giữa một bên là Saudi Arabia và bên kia là Iran, thành viên sáng lập và cũng là nước sản xuất dầu mỏ lớn thứ ba trong OPEC. 

Những thách thức đối với OPEC còn phụ thuộc vào một loạt yếu tố, trong đó có dầu đá phiến, loại dầu do Mỹ sản xuất. Nhiều dầu đá phiến hơn cũng sẽ khiến vai trò của OPEC sẽ ngày càng suy giảm hơn. Ngoài ra, phải kể đến việc những nước ngoài OPEC tăng sản lượng để giành thị phần cũng sẽ tạo thách thức lớn đối với khối này trong tương lai.

Hầu hết các thành viên OPEC đều tỏ ra lo ngại khi giá dầu giảm trong khi nguồn thu từ xuất khẩu dầu mỏ đóng góp một phần quan trọng cho ngân sách chính phủ của nhiều nước, đặc biệt tại khu vực Trung Đông - nơi vốn được coi là giếng dầu của thế giới. Ước tính đến nay các thành viên OPEC đã chịu thiệt hại tổng cộng 9 tỷ USD do việc dầu mỏ mất giá và phải giảm sản lượng xuất khẩu trong khi bị mất thị phần vào tay những nhà sản xuất khác.

Khách quan mà nói, giá dầu giảm xuất phát từ nhiều yếu tố ngoài tầm kiểm soát của OPEC. Bên cạnh nguyên nhân cơ bản do cung vượt cầu, nhu cầu về dầu của những nước tiêu thụ hàng đầu như Trung Quốc, vốn được coi là “công xưởng của thế giới” lại suy giảm, còn Ấn Độ chỉ chấp nhận mua dầu với mức giá vừa phải.  

Iran có lý khi cho rằng mục tiêu OPEC cần hướng tới là “cân bằng thị trường dầu mỏ” để đảm bảo duy trì nguồn thu từ dầu mỏ ở mức “chấp nhận được” đối các thành viên của tổ chức này, bằng không rất có thể tiếp tục sẽ có những thành viên khác rời bỏ tổ chức này. 

Tại Trung Đông, không chỉ Qatar mà cả Saudi Arabia hay UAE cũng đang có dấu hiệu “chuyển hướng” nền kinh tế nhằm giảm sự phụ thuộc vào dầu mỏ. Thậm chí có thông tin cho rằng tiếp sau Qatar, Iraq cũng đang “rục rịch” muốn rời khỏi OPEC.

Iraq hiện là thành viên xuất khẩu dầu lớn thứ hai trong OPEC và cũng không muốn bị gây áp lực phải cắt giảm sản lượng khai thác trong bối cảnh 90% GDP của nước này phụ thuộc vào xuất khẩu dầu. Nếu những quốc gia sản xuất dầu lớn nhất trong OPEC không còn cần tổ chức này nữa thì nhiều khả năng các nước thành viên khác cũng sẽ “đường ai người ấy đi”. 

Có thể đúc kết rằng tương lai của OPEC hiện phụ thuộc vào khả năng chung sống của các thành viên chủ chốt ở Trung Ðông và như nhà phân tích Jeff Yastine của hãng Banyan Hill (Mỹ) đánh giá: “Thế giới cũng không tốt hơn hay cũng chẳng xấu đi nếu thiếu OPEC”. Về lâu dài, OPEC cần có những chiến lược mới để đối phó với các thách thức trong tương lai nếu muốn duy trì sự tồn tại của mình.