Xe tăng T-55. Ảnh: Sputnik
Bình luận với tạp chí National Interest mới đây, học giả Brandon J. Weichert cho biết khi những chiếc xe tăng T-55 và T-62 "cổ lỗ sĩ" của Liên Xô xuất hiện trên chiến trường Afghanistan những năm 1980, nhiều nhà phân tích quân sự phương Tây đã nhanh chóng đưa ra nhận định về một thất bại không thể tránh khỏi. Họ cho rằng việc sử dụng phương tiện bọc thép lỗi thời thay vì các loại xe tăng hiện đại hơn là dấu hiệu rõ ràng cho thấy Điện Kremlin đang trên đà thua cuộc. Tuy nhiên, sự thực phức tạp hơn nhiều, và những nhận định này đã bỏ qua một khía cạnh quan trọng trong cách thức Liên Xô (và sau này là Nga) tiến hành chiến tranh.
Bối cảnh sử dụng xe tăng cũ ở Afghanistan
Khi Chiến tranh Liên Xô-Afghanistan bùng nổ vào năm 1979, Liên Xô có một lượng lớn xe tăng T-55 và T-62 dự trữ. Thay vì điều động các xe tăng T-72 và T-80 mới hơn, tiên tiến hơn (vốn được ưu tiên để ngăn chặn các loại xe tăng hiện đại của NATO ở châu Âu), quân đội Liên Xô đã quyết định sử dụng kho vũ khí T-55 và T-62. Lý do rất đơn giản: lực lượng Mujahideen ở Afghanistan không phải là đối thủ ngang hàng, và họ không sở hữu các loại vũ khí chống tăng tinh vi có thể gây ra mối đe dọa đáng kể cho những chiếc xe tăng này.
Trên thực tế, trong một cuộc xung đột trực diện, những chiếc xe tăng Liên Xô được triển khai tại Afghanistan là những vũ khí đầy uy lực. Dù chiến thuật du kích của Mujahideen đã làm suy giảm nhiều lợi thế mà các hệ thống tiên tiến hơn thường mang lại, Liên Xô vẫn không tin rằng cần phải chuyển hướng các xe tăng chiến đấu chủ lực (MBT) hiện đại nhất của mình khỏi chiến trường chính ở châu Âu.
Một điểm ít được phương Tây chú ý là nhiều đơn vị quân đội Liên Xô được triển khai ban đầu tại Afghanistan chỉ là các đội hình dự bị từ các vùng Trung Á của Liên Xô. Những đơn vị này được trang bị hệ thống cũ hơn và không được huấn luyện bài bản như các đơn vị Hồng quân đối đầu với NATO ở châu Âu.
T-55: Biểu tượng của sức mạnh công nghiệp Liên Xô
Xe tăng chiến đấu chủ lực T-55 là một trong những loại xe tăng được sản xuất và xuất khẩu rộng rãi nhất trong lịch sử. Liên Xô đã sản xuất khoảng 100.000 chiếc T-55 và xuất khẩu chúng đến nhiều quốc gia. Được phát triển vào cuối những năm 1940 và đưa vào sử dụng vào những năm 1950, T-55 là phiên bản cải tiến của xe tăng T-54 cũ hơn, được thiết kế đặc biệt để đối phó với các xe tăng phương Tây như M48 Patton trong Chiến tranh Lạnh.
T-55 được trang bị pháo nòng xoắn D-10T 100mm, có khả năng bắn nhiều loại đạn khác nhau. Ngoài ra, nó còn có súng máy đồng trục 7,62mm và một số biến thể còn có pháo phòng không DShK "Dushka" 12,7mm. Với lớp giáp phía trước có độ dày hiệu dụng lên đến 200mm và tháp pháo thấp, T-55 cung cấp khả năng bảo vệ tốt cho kíp lái bốn người. Động cơ diesel V-55 công suất 580 mã lực giúp xe đạt tốc độ tối đa 50 km/giờ.
Đến những năm 1970, T-55 trở nên dễ bị tổn thương trước các loại vũ khí NATO mới hơn. Tuy nhiên, ở Afghanistan, đặc biệt là giai đoạn đầu trước khi viện trợ của phương Tây cho Mujahideen gia tăng, những chiếc xe tăng này vẫn hoàn toàn đủ sức chống lại bộ binh hạng nhẹ.
T-62: Sự kế thừa và cải tiến
T-62 là phiên bản kế nhiệm trực tiếp của T-55, đi vào hoạt động năm 1961. Đây là một thiết kế mang tính tiến hóa nhằm thu hẹp khoảng cách giữa T-55 và các xe tăng tiên tiến hơn như T-64. Khoảng 20.000 chiếc T-62 đã được sản xuất và sử dụng rộng rãi bởi Liên Xô, Khối hiệp ước Warsaw, và các quốc gia khách hàng trong Chiến tranh Lạnh.
T-62 nổi bật với súng nòng trơn T-5TS 115mm, mang lại khả năng xuyên phá vượt trội so với pháo 100mm của T-55. Ngoài ra, nó cũng có súng máy đồng trục PKT 7,62mm và, ở một số mẫu, súng phòng không DShK 12,7mm. Lớp giáp của T-62 được cải thiện đáng kể so với T-55, với độ dày hiệu dụng lên đến 242mm ở mặt trước tháp pháo. Tương tự T-55, T-62 cũng có kíp lái bốn người và không có bộ nạp đạn tự động. Xe được trang bị động cơ diesel V-55 công suất 620 mã lực, cho tốc độ tối đa khoảng 50 km/giờ.
Khác biệt giữa Afghanistan và Ukraine
Ông Weichert lưu ý, việc Liên Xô sử dụng số lượng lớn xe tăng cũ không phải là lý do chính khiến họ thất bại ở Afghanistan. Điện Kremlin thua cuộc vì nhiều yếu tố: sự ủng hộ rộng rãi của phương Tây đối với Mujahideen, chiến thuật du kích thông minh của phe nổi dậy, địa hình hiểm trở của Afghanistan, và thực tế là giới lãnh đạo của Liên Xô đã "mơ hồ" về cuộc chiến ngay từ đầu, trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh leo thang và nền kinh tế ngày càng mong manh. Tuy nhiên, Liên Xô vẫn trụ vững gần một thập kỷ trước khi rút quân.
So với tình hình hiện tại ở Ukraine, có những điểm khác biệt rõ rệt. Nga hoàn toàn tập trung vào cuộc chiến, và quân đội Nga không dựa vào thiết bị lỗi thời mà sử dụng xe tăng, máy bay hiện đại cùng công nghệ thiết bị bay không người lái tiên tiến. Samuel Ramani, nhà phân tích quân sự, nhận định: "Chiến tranh Liên Xô-Afghanistan chưa bao giờ được Moskva coi là một cuộc đấu tranh sinh tồn theo cùng cách mà các nhà lãnh đạo Nga ngày nay nghĩ về cuộc chiến ở Ukraine và Điện Kremlin chưa bao giờ dành cùng một nguồn lực cho cuộc chiến ở Afghanistan như ở Ukraine".