Quản lý khai thác cát bền vững để 'cứu' Đồng bằng sông Cửu Long

Thông tin trên được các chuyên gia của Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên (WWF) tại Việt Nam cho biết tại Tọa đàm "Quản lý cát bền vững ở Đồng bằng sông Cửu Long và giải pháp nào cho tình trạng khan hiếm cát dưới góc nhìn chuyên gia và truyền thông" do WWF Việt Nam phối hợp cùng Báo Nông nghiệp Việt Nam tổ chức, diễn ra ngày 19/12 tại thành phố Cần Thơ.

Thâm hụt 27,5 - 39,5 triệu m3 cát mỗi năm

Theo Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên, tình trạng khai thác cát quá mức đã làm cho những tác động của biến đổi khí hậu và nước biển dâng càng trầm trọng hơn, đặc biệt là việc đối mặt với sạt lở bờ sông, ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống, sản xuất của người dân. Báo cáo tham vấn của Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên tại Việt Nam và Tổng cục Phòng chống thiên tai (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) cho thấy, sạt lở đã và đang bủa vây khắp cả đồng bằng. Trung bình mỗi năm, Đồng bằng sông Cửu Long mất khoảng 500 ha đất. Trong 3 năm từ 2018 - 2020, sạt lở đã gây thiệt hại hơn 200 tỷ đồng tại các tỉnh An Giang, Đồng Tháp, Cần Thơ, Vĩnh Long, Cà Mau.

Riêng năm 2020, tỉnh An Giang có 53 điểm sạt lở ở mức nguy hiểm và đặc biệt nguy hiểm với chiều dài trên 171.000m, khiến khoảng 20.000 hộ dân bị đe dọa phải di dời. Đồng Tháp mất khoảng 329ha đất do sạt lở, phải di dời khoảng 8.000 hộ dân. Thành phố Cần Thơ nằm ở giữa đồng bằng nhưng vào cuối năm 2020 cũng đã có 30 điểm sạt lở, 1.400m sông bị xói mòn, thiệt hại hơn 16 tỷ đồng. Mới đây nhất vào ngày 5/12, vụ sạt lở dài khoảng 350m, rộng khoảng 160m trên sông Cổ Chiên ở huyện Long Hồ (Vĩnh Long) đã làm mất 4,1ha đất, khiến 22 hộ dân với 109 nhân khẩu bị ảnh hưởng, có 12 căn nhà bị sụp hoàn toàn xuống sông.

Nguyên nhân chính gây ra tình trạng sạt lở này xuất phát từ việc khai thác nước ngầm quá mức và việc xây dựng hàng loạt các đập thủy điện ở thượng nguồn, đặc biệt là việc khai thác cát sông ngày càng tăng. Việc khai thác cát quá mức cũng làm gia tăng độ sâu lòng sông. Giai đoạn 1998-2008, độ sâu của lòng sông Tiền và sông Hậu tăng thêm 1,5m; giai đoạn 2009-2016 độ sâu này tăng thêm 5-10m và kéo theo 66% đường bờ biển của Đồng bằng sông Cửu Long bị xói mòn.

Theo ông Hà Huy Anh, Quản lý dự án Quản lý cát bền vững ở Đồng bằng sông Cửu Long thuộc Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên tại Việt Nam, hiện nay, khối lượng cát đổ về Đồng bằng sông Cửu Long từ 6,18-7 triệu tấn/năm và khoảng 6,5 triệu tấn cát đổ ra Biển Đông. Trong khi đó, lượng cát được khai thác từ các con sông ở khu vực này là từ 28-40 triệu tấn/năm. Điều này có nghĩa, mỗi năm, Đồng bằng sông Cửu Long đang bị thâm hụt một lượng cát từ từ 27,5 – 39,5 triệu tấn. Việc khai thác cát không bền vững đang tác động không nhỏ đến hình thái của hai dòng sông chính ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long là sông Tiền và sông Hậu.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Nghĩa Hùng, Phó Viện trưởng Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam cho biết, cát lòng sông là tài nguyên đặt biệt cần thiết cho nhu cầu phát triển kinh tế xã hội. Đặt biệt, ở Đồng bằng sông Cửu Long, cát lòng sông được khai thác và sử dụng khá lớn với mục đích chủ yếu là làm vật liệu xây dựng, san lấp nền. Tuy nhiên, hiện nay vấn đề khai thác cát ở khu vực này đang phải đối mặt với các thách thức như: giảm lượng cát hàng năm do ảnh hưởng của xây dựng đập thượng nguồn; biến đổi khí hậu; khai thác quá mức làm mất cân bằng sinh thái, mất ổn định hình thái sông; sạt lở, xói lở, bồi lắng mất kiểm soát ở hạ lưu; chưa cân đối cung/cầu, dựa trên quy hoạch, trữ lượng thăm dò.

Theo ông Hùng, hiện nay có khá nhiều các đề tài nghiên cứu về quy hoạch chỉnh trị sông, quy hoạch thủy lợi. Tuy nhiên các nghiên cứu liên quan đến quy hoạch khai thác cát bền vững là không nhiều.

Lập “ngân hàng” để quản lý cát bền vững

Thời gian qua, Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên tại Việt Nam đã triển khai Dự án “Giảm thiểu tác động biến đổi khí hậu và phòng, chống thiên tai thông qua sự tham gia của khối công - tư trong khai thác cát bền vững vùng Ðồng bằng sông Cửu Long” (gọi tắt là Dự án quản lý Cát bền vững). Dự án được thực hiện từ tháng 7/2019 - 5/2024 nhằm góp phần duy trì các chức năng sinh thái quan trọng và giảm thiểu rủi ro về kinh tế - xã hội do biến đổi khí hậu ở Ðồng bằng sông Cửu Long. Một trong những mục tiêu của dự án là tăng cường nhận thức của cộng đồng và các cơ quan ra quyết định về tác động của việc khai thác cát không bền vững, làm gia tăng thiên tai cho khu vực, từ đó thúc đẩy việc tìm kiếm các nguồn vật liệu thay thế cát sỏi trong lĩnh vực xây dựng.

Hiện tại, dự án đã hoàn thành các hoạt động khảo sát đo đạc trên hiện trường của hai gói công việc chính là gói "Ngân hàng cát" và gói "Kế hoạch Duy trì hình thái sông". Dự kiến, các kết quả chính thức sẽ được công bố vào tháng 3/2023 tới.

Theo kết quả đợt khảo sát vào mùa khô, lượng cát ghi nhận tại Tân Châu (An Giang), nơi được xem là mỏ cát lớn nhất Đồng bằng sông Cửu Long, hiện nay chỉ còn khoảng 30m3/mét rộng ngang sông/năm, bằng khoảng 15-20% lượng cát đổ về Đồng bằng sông Cửu Long cách đây 30 năm. Kết quả đo đạc cũng cho biết phù sa Mekong đổ về sông Hậu mùa này chủ yếu là bùn hữu cơ, chỉ ở sông Tiền mới có cát đổ về do nằm liền dòng chính Mekong.

Bên cạnh đó, độ sâu của sông Tiền và sông Hậu năm 2008 đã tăng thêm 1,3m so với thời điểm năm 1998, tương đương 90 đến 110 triệu m3 trầm tích bị giảm đi từ lòng sông. Nhưng từ năm 2008 đến 2016, độ sâu của sông Tiền và sông Hậu diễn ra nhanh hơn, trung bình sâu thêm 3 - 7m. Điều này cho thấy trầm tích đang bị lấy đi khỏi lòng sông ngày càng nhiều so với giai đoạn 1998 - 2008.

Theo ông Hà Huy Anh, kết quả các đợt khảo sát này là dữ liệu quan trọng để xây dựng “Ngân hàng cát” cho cả vùng Đồng bằng sông Cửu Long, qua đó sẽ đưa ra các cảnh báo ở mức “đỏ” về những địa điểm không được khai thác cát do sạt lở nghiêm trọng và khu vực được khai thác với khối lượng cụ thể. Việc khai thác cát thay vì dựa trên trữ lượng cát ở đáy sông, cần dựa trên cân bằng của ngân hàng cát để hạn chế rủi ro về kinh tế, xã hội, môi trường.

Ông Hoàng Việt, Giám đốc dự án Quản lý cát bền vững ở Đồng bằng sông Cửu Long của Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên tại Việt Nam cho rằng, dù hoạt động khai thác cát hiện nay không bền vững, tuy nhiên việc ngưng khai thác cát ngay lập tức là không khả thi nên việc xây dựng “ngân hàng cát” là rất cần thiết.

“Ngân hàng cát” sẽ cân bằng thay đổi theo thời gian giữa lượng cát đổ về Đồng bằng sông Cửu Long từ thượng nguồn, lượng cát có ở đáy sông, lượng cát khai thác (cả hợp pháp và bất hợp pháp), lượng cát đổ ra biển. Kết quả tính toán ngân hàng cát sẽ cung cấp cho các nhà hoạch định chính sách biết được lượng cát có thể khai thác và vị trí khai thác mà không gây ra các ảnh hưởng tiêu cực.

Theo Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên tại Việt Nam, dự án Quản lý cát bền vững ở Đồng bằng sông Cửu Long sẽ thúc đẩy sự tham gia và đối thoại giữa các chủ thể chính trong ngành xây dựng Việt Nam, cung cấp thông tin về các rủi ro liên quan đến khai thác cát sỏi và cơ hội tìm nguồn cung ứng bền vững để thay thế cát sỏi tại Cần Thơ nói riêng và các tỉnh, thành phố Đồng bằng sông Cửu Long nói chung.

Đồng thời, một chiến dịch truyền thông về tác động của việc khai thác cát sỏi không bền vững ở Đồng bằng sông Cửu Long cũng sẽ được Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên tại Việt Nam thực hiện nhằm thúc đẩy hành động khẩn cấp để giải quyết vấn đề. Qua đó, Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên tại Việt Nam mong muốn sẽ đem lại một tác động cụ thể, đó là góp phần duy trì các chức năng sinh thái quan trọng và giảm thiểu tính dễ bị tổn thương về kinh tế-xã hội cho vùng.