Đặc biệt, trong những hoạt động văn hóa tín ngưỡng của đồng bào dân tộc Mông có nghi lễ rước thần giữ lửa của dòng họ.
Đây là nghi lễ truyền thống có từ lâu đời, mang đậm nét văn hóa riêng biệt trong đời sống của mỗi gia đình, dòng họ đồng bào dân tộc mông.
Nghi lễ này do chủ nhà là người hành lễ, bằng việc chuẩn bị một chiếc rọ nhỏ và một con vật tế...
Người Mông quan niệm, mỗi dòng họ đều có vị thần giữ lửa riêng của mình, nên ngay sau khi kết hôn và dựng nhà mới, người chủ gia đình sẽ chọn ngày lành tháng tốt đưa bàn thờ tổ tiên vào nhà, thực hiện nghi lễ rước thần giữ lửa của dòng họ để phù hộ cho gia đình làm ăn phát đạt, vợ chồng hòa thuận, gặp nhiều may mắn.
Khi đã mời thần giữ lửa xong, chủ nhà đưa con vật làm lễ ra thịt, nghi thức này có thể được lặp lại mỗi năm một lần.
Đầu tiên chủ nhà đội mũ, trên tay cầm một que củi cháy, một quả trứng và ba ngọn cỏ lau đứng ngay trước cửa nhà và bắt đầu khấn gọi thần linh của tổ tiên đến chứng giám.
Theo quan niệm tín ngưỡng của người dân tộc Mông, con vật tế trong nghi lễ cúng bắt buộc phải là “con cái”.
Mâm lễ có sẵn năm ống đựng đồ lễ, năm chén được làm từ cây trúc để đựng nước canh và một đoạn tre nhỏ được buộc bằng sợi dây, tượng trưng đã buộc chân con vật làm lễ dâng cho thần giữ lửa.
Ba loại lễ vật cơm, trứng, thịt ba chỉ là ba thứ đồ lễ bắt buộc phải được đặt vào bát lễ đầu tiên, sau đó mới đến các bộ phận khác.
Sau khi đã rót đủ ba lần nước canh và năm lần khấn đồ lễ đúng với phong tục, gia chủ sẽ ăn một bát cơm cùng thần linh và sau đó tiến ra cửa đọc những câu khấn.
Điều đặc biệt kiêng kị bắt buộc phải tuân thủ trong nghi lễ là khi gia chủ làm lễ, mọi người xung quanh có thể nói chuyện, giao tiếp thoải mái bằng tiếng dân tộc Mông, nhưng anh em, bạn bè đến dự tuyệt đối không được nói chuyện bằng ngôn ngữ của dân tộc khác.
Sau cùng là nghi thức treo rọ (thần giữ lửa) trong nhà, gia chủ đặt một bát đồ cúng trong mâm lễ lên giường của hai vợ chồng, các bát còn lại đưa cho mọi người đem ra bếp lửa nướng và cùng nhau ăn để lấy lộc, đồng thời, đem chiếc rọ đựng bên trong là quả bầu và thanh tre nhỏ được buộc dây (đại diện cho thần canh giữ lửa gia đình) lên tường ngay phía trên giường của hai vợ chồng hướng ra bếp, để trông, giữ lửa và luôn sưởi ấm, phù hộ cho gia đình làm ăn phát đạt.
Từ lúc đó cánh cửa của gia đình được mở ra và tiếp đón anh em họ hàng, bạn bè gần xa.
Nghi lễ “rước thần giữ lửa” là nghi thức tín ngưỡng không thể thiếu trong cuộc sống gia đình người Mông. Đồng bào dân tộc Mông ở Cao Bằng vẫn luôn gìn giữ được bản sắc riêng của mình để góp phần làm phong phú thêm sắc màu văn hóa các dân tộc Việt Nam.