Ông tổ nghề rèn ở Nho Liêm?
Tướng quân Cao Lỗ không chỉ là tướng chỉ huy quân đội mà ông còn được An Dương Vương giao cho trọng trách chỉ huy “binh công xưởng” sản xuất, rèn đúc binh khí cho quân đội Âu Lạc - trong đó loại vũ khí lợi hại nhất là “nỏ thần” và những “mũi tên thần”.
Những kết quả tìm được của các nhà khảo cổ học Việt Nam kết hợp với ghi chép trong các thư tịch cổ đã có thể cho chúng ta hình ảnh rõ nét hơn về một cái “lõi” lịch sử được phản ánh lung linh trong truyền thuyết về nỏ thần và các mũi tên đồng của vua An Dương Vương và về người anh hùng Cao Lỗ - là “công trình sư” sáng chế đồng thời cũng là người chỉ huy “binh công xưởng” sản xuất loại vũ khí lợi hại bậc nhất thời đó - loại nỏ bắn được một lúc nhiều mũi tên...
Mũi tên đồng tại Thành Cổ Loa. |
Truyền thuyết nói về cuối đời của tướng quân Cao Lỗ khá trùng khớp: Cao Lỗ đã nhìn rõ quỷ kế của Triệu Đà khi cho Trọng Thủy sang kết giao và ở rể. Ông đã dũng cảm can ngăn An Dương Vương nhưng nhà vua không những không nghe mà còn bạc đãi Cao Lỗ. Ông đành phải rời bỏ triều đình. Trước khi đi, Cao Lỗ nói với An Dương Vương: “Giữ được nỏ thần thì giữ được nước, mất nỏ thần thì mất nước”. Nhưng sau đó Cao Lỗ đi đâu, làm gì thì lại có nhiều truyền thuyết khác nhau.
Có truyện (dân gian) nói: Cao Lỗ đi chu du thiên hạ, về đến vùng Cao Xá (Diễn Châu, Nghệ An), thấy có mỏ sắt, nên dừng chân tại đây và dạy dân khai thác quặng sắt, lập lò rèn chế các dụng cụ bằng sắt để mở rộng canh tác ở vùng ven biển này. Một truyện khác lại nói: Cao Lỗ hay tin Triệu Đà tấn công Cổ Loa, đã quay về để bảo vệ vua, bảo vệ thành. Sức yếu, thân cô, cố sức xông pha trận mạc để mở đường thoát cho An Dương Vương, Cao Lỗ đã hy sinh ngay trên mảnh đất Cổ Loa. Lại có tích khác cho rằng: Khi An Dương Vương chạy về phía Nam tới vùng Diễn Châu (Nghệ An), Cao Lỗ đi theo để bảo vệ vua. An Dương Vương chém Mỵ Châu rồi nhảy xuống biển ở Mộ Dạ. Cao Lỗ ở lại vùng này, thấy có quặng sắt nên lập lò rèn ở đây. Sau đó vùng này phát triển thành tổng Cao Xá, gồm nhiều làng. Trung tâm vùng là làng Nho Liêm ngày nay. Cao Lỗ được nhân dân lập đền, tôn thờ làm Thành hoàng, với tên hiệu là Lư Cao Sơn. Ở đây, ông được coi là thánh tổ của nghề rèn. Hàng năm, cứ đến ngày rằm tháng giêng, dân làng Nho Liêm lại tổ chức lễ tế Lư Cao Sơn (Cao Lỗ).
Kết quả khai quật và nghiên cứu khảo cổ học vùng Diễn Châu - Nghệ An đã cho thấy khu vực này có nhiều hiện vật sắt, lò luyện và rèn sắt. Trong số các di chỉ khảo cổ học thuộc thời đại Đông Sơn, nổi tiếng hơn cả là di chỉ Đồng Mỏm ở làng Nho Liêm (xã Diễn Thọ, huyện Diễn Châu, Nghệ An, niên đại khoảng thế kỷ thứ 4 - 1 TCN), dấu vết của lò luyện sắt còn hiện rõ ở đây là những nền cát bị nung đỏ, hình tròn, đường kính chừng 30 cm, chiều cao 20 - 25 cm, tường lò được đắp bằng đất sét trộn với trấu hoặt bã thực vật băm, nghiền nhỏ, đáy lò được kê bằng những viên đá to. Lò có hai cửa, một cửa để đưa gió vào, cửa kia để thải xỉ. Xung quanh lò, phát hiện nhiều cục quặng hoặc giọt xỉ sắt, than. Trong diện tích không lớn, đã phát hiện dấu tích 6 lò luyện sắt. Với quy mô lớn và mật độ tập trung cao, khá chuyên biệt và tách khỏi nông nghiệp, có thể phỏng đoán rằng: Sản phẩm của các lò đúc, lò rèn này không chỉ đáp ứng nhu cầu sản xuất và sinh hoạt tại chỗ mà còn lưu thông, giao lưu, trao đổi với cư dân ở các lưu vực sông Mã, sông Chu, sông Lam, không loại trừ khả năng vươn ra phía bắc tới tận lưu vực sông Hồng.
Khuôn đúc mũi tên đồng tìm thấy ở Cổ Loa. |
Như vậy, câu chuyện về Thành Cổ Loa - An Dương Vương - Tướng quân Cao Lỗ - nỏ thần - mũi tên thần - lò đúc mũi tên và nghề rèn, đúc ở Diễn Châu có sự “xâu chuỗi” ? Hơn thế nữa, hai làng rèn nổi tiếng ở Nam Định là làng Bảo Ngũ (nay thuộc xã Quang Trung, huyện Vụ Bản, Nam Định) và làng Vân Chàng (nay thuộc xã Nam Giang, huyện Nam Trực, Nam Định) có nguồn gốc từ Nho Liêm. Người ở Vụ Bản lại vào Nho Liêm để học nghề - làm ăn, lập ra xóm nhỏ đặt là Thiên (di chuyển, biến thiên - từ Vụ) Bản để nhớ quê. Trong đền thờ Thánh tổ Lư Cao Sơn ở làng Bảo Ngũ có câu đối ghi:
- Cao Sơn xuất thế tự Nho Lâm, hộ quốc giáo dân thiên cổ tại.
- Lư hóa công ân ư Thiên Bản, văn chương ngọc phả vạn niên tồn.
Tạm dịch:
- Cao Sơn ra đời ở Nho Lâm, giúp nước, dạy dân còn mãi ngàn đời
- Lò sáng công ơn miền Thiên Bản, văn chương, ngọc phả ghi đã vạn năm.
*
* *
Thật hiếm có nghề thủ công nào ở Việt Nam có lịch sử lâu đời mà “ông tổ nghề” gắn với một nhân vật lịch sử bi hùng thời mở nước như Cao Lỗ. Nhưng câu chuyện cũng nói rằng nghề đúc, nghề rèn - rộng hơn là nghề chế tạo vũ khí và công cụ kim khí (đồng, sắt) đã phát triển từ rất sớm trên mảnh đất Việt Nam ngày nay. Một dòng chảy lịch sử - truyền thống và hiện tại luôn gắn bó, bổ sung để cùng phát huy giá trị trường tồn.
Đây mới chỉ là một tiếp cận nhỏ mong giải mã về nghề rèn và tổ nghề trong lịch sử - văn hóa Việt Nam, vẫn chờ đợi các nhà nghiên cứu tiếp tục tìm hiểu và kiến giải.
TS Lại Văn Tới (Trung tâm Nghiên cứu Kinh thành)