Syria bên bờ vực nội chiến mới: Bạo lực leo thang, hàng nghìn người thiệt mạng

Những ngày gần đây, Syria lại chìm trong hỗn loạn khi bạo lực bùng phát dữ dội tại các tỉnh ven biển Latakia và Tartus, khiến hơn 1.000 người thiệt mạng chỉ trong vài ngày. Xung đột diễn ra giữa lực lượng chính phủ do Hay'at Tahrir al-Sham (HTS) lãnh đạo và các nhóm trung thành với chế độ cũ của Tổng thống Bashar al-Assad.

Cuộc tấn công nhắm vào cộng đồng Alawite đã đẩy hàng chục nghìn người tị nạn sang Liban, làm gia tăng căng thẳng khu vực. Trong bối cảnh Nga và Mỹ kêu gọi họp khẩn Hội đồng Bảo an LHQ, câu hỏi lớn đặt ra: Liệu Syria có thể tránh được một cuộc nội chiến thứ hai hay sẽ tiếp tục chìm trong vòng xoáy bạo lực vô tận?

Nguyên nhân bùng phát bạo lực và hậu quả

Mâu thuẫn giáo phái sâu sắc giữa cộng đồng thiểu số Alawite và nhóm Hồi giáo Sunni đang dẫn Syria vào một vòng xoáy bạo lực mới. Từng là xương sống của chính quyền Assad, cộng đồng Alawite (dòng Shiite, chiếm 15% dân số Syria) nay trở thành mục tiêu trả thù sau khi nhóm Hay'at Tahrir al-Sham (HTS) lên nắm quyền vào tháng 12 năm ngoái. HTS, một tổ chức cực đoan Sunni từng có liên hệ với Al-Qaeda, mặc dù tuyên bố theo đuổi mục tiêu ổn định đất nước, nhưng lại coi người Alawite là "những kẻ ngoại đạo" không xứng đáng được bảo vệ. Quan điểm này đã châm ngòi cho các cuộc tấn công có hệ thống nhằm vào cộng đồng Alawite, làm bùng phát căng thẳng giáo phái trên toàn quốc.

Chiến dịch thanh trừng do chính phủ mới phát động là một trong những lý do chính dẫn đến bạo lực hiện nay, theo Reuters. Ahmad Aba Zeid, nhà nghiên cứu độc lập người Syria, nhận định rằng chính quyền HTS tin họ "không có lựa chọn nào khác ngoài việc tiến vào phía bờ biển để ngăn chặn lực lượng đối lập sử dụng thêm lãnh thổ hoặc cố thủ". 

Tuy nhiên, chiến dịch này diễn ra thiếu tổ chức, với sự tham gia của các chiến binh nước ngoài và dân quân địa phương, dẫn đến những hành vi tàn bạo và sát hại thường dân Alawite. Có thể thấy, nội bộ chính phủ mới không đồng nhất, góp phần làm tình hình thêm phức tạp. Lực lượng an ninh hiện tại gồm cả dân quân địa phương và chiến binh nước ngoài (người Duy Ngô Nhĩ, Chechnya), nhiều người trong số này bị cáo buộc thực hiện hành quyết tập thể nhằm "thanh lọc" vùng ven biển, chủ yếu là nơi cư trú của người Alawite.

Trong bối cảnh đó, các cựu sĩ quan quân đội Syria thuộc cộng đồng Alawite như Muqdad Fteiha và Ghiath Suleiman Dalla đã tập hợp lực lượng phản kháng, tấn công lực lượng an ninh chính phủ mới. Sự kiện khởi phát là vụ phục kích ngày 6/3 tại Latakia, khiến 16 cảnh sát thiệt mạng, từ đó dẫn đến chiến dịch trấn áp đẫm máu từ phía chính phủ.

Ngoài ra, sự hiện diện của các lực lượng nước ngoài cũng góp phần làm leo thang bạo lực. Iran và Hezbollah (Liban) – vốn là đồng minh của chính quyền Assad – bị cáo buộc đang hậu thuẫn cho phe nổi dậy. Trong khi đó, Thổ Nhĩ Kỳ và Mỹ tiếp tục ủng hộ các nhóm đối lập, khiến xung đột mang đậm màu sắc "ủy nhiệm".

Làn sóng bạo lực leo thang tại Syria đang gây ra những hậu quả nghiêm trọng cả về mặt nhân đạo lẫn an ninh khu vực. Theo số liệu từ Đài quan sát Nhân quyền Syria, ít nhất 1.300 người đã thiệt mạng trong các cuộc xung đột gần đây, trong đó có 800 dân thường, phần lớn thuộc cộng đồng Alawite. Con số thương vong đáng báo động này phản ánh mức độ khốc liệt của cuộc khủng hoảng mới.

Thảm họa nhân đạo cũng đang diễn ra khi hàng ngàn người Syria phải bỏ nhà cửa để tị nạn. Làn sóng người tị nạn mới càng làm trầm trọng thêm tình trạng di tản vốn đã tồi tệ kể từ khi nội chiến Syria bùng phát năm 2011. Trong nước, cơ sở hạ tầng xã hội đang sụp đổ với hàng loạt bệnh viện và trường học buộc phải đóng cửa. Hàng nghìn người mất nhà cửa giữa mùa đông lạnh giá. Bạo lực còn làm sâu sắc thêm sự chia rẽ giữa các cộng đồng tôn giáo. Mối thù hận giữa người Sunni và Alawite đã đạt đến mức báo động, trong khi các cộng đồng khác như người Kurd và Druze giữ thái độ dè dặt, lo ngại bị lôi kéo vào vòng xoáy bạo lực. Nguy cơ một cuộc nội chiến tiếp theo dựa trên đường ranh giới giáo phái đang hiện hữu rõ ràng.

Đáng lo ngại hơn, tác động của bạo lực đã vượt ra khỏi biên giới Syria. Tại Liban, các nhóm Sunni và Alawite ở thành phố Tripoli đã xảy ra đụng độ, làm “sống lại” những xung đột giáo phái đã từng khiến 500 người thiệt mạng trong giai đoạn 2008-2014. Tình trạng buôn lậu vũ khí qua biên giới Syria-Liban diễn ra công khai, với giá chỉ 25 USD cho một khẩu AK-47, khiến các nhóm vũ trang địa phương ngày càng mạnh lên.

Chuyên gia Charles Lister, thành viên cấp cao và là người đứng đầu Sáng kiến Syria tại Viện Trung Đông ở Mỹ, đã đưa ra lời cảnh báo nghiêm trọng với kênh CNN: "Syria có nguy cơ trở thành 'ngòi nổ' mới ở Trung Đông, đe dọa sự ổn định của toàn khu vực". Nếu tình hình không được kiểm soát, Syria có thể một lần nữa trở thành chiến trường cho các lực lượng ủy nhiệm khu vực và quốc tế, làm gia tăng bất ổn và phá hoại hòa bình trong khu vực vốn đã mong manh.

Phản ứng của các bên liên quan 

Trước làn sóng bạo lực leo thang tại Syria, các bên liên quan trong nước và quốc tế đang có những phản ứng khác biệt, phản ánh sự phức tạp của tình hình và mâu thuẫn lợi ích giữa các bên.

Trong nước, chính quyền do Tổng thống lâm thời Ahmed al-Sharaa lãnh đạo đã tuyên bố thành lập ủy ban điều tra độc lập và cam kết trừng phạt thủ phạm gây ra bạo lực. Tuy nhiên, nhiều người vẫn hoài nghi về tính khả thi của cam kết này do mối liên hệ trong quá khứ giữa nhóm Hay'at Tahrir al-Sham (HTS) với tổ chức khủng bố al-Qaeda. Cùng với đó, chính phủ HTS vẫn tiếp tục triển khai các chiến dịch quân sự nhằm tấn công lực lượng ủng hộ chế độ Assad và củng cố quyền kiểm soát trên toàn quốc. 

Ngược lại, phe đối lập trung thành với chính quyền Assad không ngừng phát động các cuộc tấn công vào cơ sở hạ tầng quan trọng, điển hình như vụ tấn công nhà máy điện Banias, buộc chính phủ mới phải điều quân từ Idlib về để ứng phó. Với người Kurd ở vùng Đông Bắc Syria, họ đang theo dõi tình hình một cách thận trọng và có thể sẽ không chịu hạ vũ khí trừ khi nhận được những đảm bảo an ninh rõ ràng từ chính quyền trung ương.

Trên trường quốc tế, Liên hợp quốc (LHQ) đã lên tiếng kêu gọi mở cuộc điều tra về các hành vi bạo lực nhằm vào dân thường. Người phát ngôn LHQ Stephane Dujarric nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xác định sự thật và đảm bảo trách nhiệm giải trình. Ông cũng nhắc lại Nghị quyết 2254 như một khuôn khổ cho giải pháp chính trị toàn diện cho Syria. Đáng chú ý là động thái phối hợp hiếm hoi giữa Nga và Mỹ trong việc triệu tập cuộc họp khẩn của Hội đồng Bảo an. Đại sứ Nga tại LHQ Vassily Nebenzia tiết lộ rằng phái đoàn Nga đã liên hệ với phía Mỹ để hợp tác giải quyết tình hình căng thẳng. 

Các quốc gia trong khu vực cũng có phản ứng khác nhau. Thổ Nhĩ Kỳ và Saudi Arabia ủng hộ chính phủ mới ở Damascus, trong khi Iran cảnh báo về nguy cơ bất ổn lan rộng trong khu vực. Về phần mình, Israel công khai lên án Tổng thống lâm thời Sharaa là "chiến binh thánh chiến", phản ánh mối lo ngại về an ninh biên giới. Với Liban, quốc gia láng giềng đang tiếp nhận làn sóng người tị nạn Syria, họ đã bày tỏ lo ngại sâu sắc về khả năng bạo lực giáo phái lan sang lãnh thổ nước này, vốn đã từng chịu ảnh hưởng nặng nề từ các cuộc xung đột ở Syria trước đây.

Dự báo diễn biến tiếp theo

Tình hình Syria đang đứng trước nguy cơ leo thang xung đột với những hậu quả khó lường trong tương lai gần. Theo đánh giá của giới chuyên gia, bạo lực khó có thể chấm dứt khi mâu thuẫn giáo phái đã ăn sâu vào xã hội Syria. Nikolay Sukhov, nhà nghiên cứu cấp cao tại Trung tâm Nghiên cứu Trung Đông thuộc Viện Kinh tế Thế giới và Quan hệ Quốc tế của Viện Hàn lâm Khoa học Nga, nhận định với tờ Vedomosti (Nga): "Các nhóm Alawite sẽ tiếp tục phản kháng nếu không được đảm bảo an ninh". Không chỉ người Alawite, các cộng đồng sắc tộc khác như người Kurd và Druze cũng từ chối giải giáp và đang đòi quyền tự trị, làm phức tạp thêm bức tranh chính trị đã rối ren.

Do đó, khả năng giao tranh giữa chính phủ HTS và các lực lượng đối lập sẽ tiếp tục diễn ra trong những tháng tới. Chính phủ mới có thể sẽ tăng cường các chiến dịch quân sự nhằm vào các khu vực còn nằm dưới sự kiểm soát của lực lượng ủng hộ chế độ Assad, trong khi các nhóm vũ trang trung thành với chế độ cũ quyết tâm kháng cự đến cùng. 

Mối lo ngại lớn là chính phủ hiện tại thiếu nguồn lực để kiểm soát toàn bộ lãnh thổ, tạo điều kiện thuận lợi cho các tổ chức cực đoan như IS (Tổ chức Nhà nước Hồi giáo tự xưng) hồi sinh. Nguy cơ các nhóm cực đoan khác tham gia vào cuộc xung đột cũng rất cao, làm gia tăng thêm sự phức tạp của tình hình.

Về mặt nhân đạo, nếu bạo lực tiếp tục leo thang, cuộc khủng hoảng ở Syria sẽ ngày càng trở nên trầm trọng. Số người thiệt mạng và bị thương dự kiến sẽ tăng lên, và hàng triệu người dân có thể phải rời bỏ nhà cửa để lánh nạn. Các quốc gia láng giềng như Linba, Jordan và Thổ Nhĩ Kỳ sẽ đối mặt với áp lực ngày càng lớn trong việc tiếp nhận người tị nạn và cung cấp viện trợ nhân đạo.

Tóm tắt lại, tình hình ở Syria vẫn tiềm ẩn nguy hiểm và có nguy cơ vượt khỏi tầm kiểm soát, bùng phát một cuộc nội chiến mới. Bạo lực gia tăng dữ dội khiến hơn 1.000 người thiệt mạng chỉ trong tuần qua là lời cảnh tỉnh về sự mong manh của tiến trình chuyển đổi. Căng thẳng sắc tộc và sự can thiệp của các lực lượng bên ngoài có thể đẩy nước này đến bờ vực thảm họa.

Kết quả là, Syria đang đứng trước ngã ba đường: hoặc rơi vào vòng xoáy xung đột giáo phái không hồi kết, hoặc nắm bắt cơ hội tái thiết thông qua đối thoại toàn diện. Để ngăn chặn thảm kịch nhân đạo lớn hơn, cộng đồng quốc tế cần hành động khẩn cấp và phối hợp, ưu tiên bảo vệ dân thường. Như chuyên gia Charles Lister nhận định: "Hòa bình chỉ đến khi nguyên nhân gốc rễ được giải quyết – công bằng, hòa giải và phục hồi".