Từ năng lượng xanh vươn tới bầu không khí sạch

Chương trình Môi trường của Liên hợp quốc vừa phát động chiến dịch “Làm cho thế giới sạch hơn năm 2020” từ ngày 18 đến ngày 20/9 với chủ đề “Cùng hành động để thay đổi thế giới”.

Kể từ năm 1993 đến nay, hằng năm có hàng trăm triệu người thuộc hơn 130 quốc gia cùng nhau tham gia chiến dịch “làm sạch thế giới” với mục tiêu tạo nên sự thay đổi lớn cho môi trường toàn cầu.

Nguyên nhân ô nhiễm không khí

Gây ra ô nhiễm không khí có hai dạng nguyên nhân - tự nhiên và nhân tạo.

Nguyên nhân tự nhiên gồm gió, bụi; bão, lốc xoáy; cháy rừng; núi lửa; sương mù (cản trở bụi không thoát ra được); chất phóng xạ tự nhiên; sự phân hủy của xác động vật, thực vật…

Nguyên nhân do con người gồm các hoạt động trong lĩnh vực công nghiệp (khói, bụi, khí thải, muội than… từ các nhà máy); nông nghiệp (đốt vườn, đốt rơm rạ…); giao thông – vận tải (khí thải từ ô tô, xe máy…); quân sự (vũ khí hạt nhân, vũ khí hóa học); xây dựng (phá dỡ, xây mới các công trình); sinh hoạt (dùng củi, than để nấu nướng); xử lý rác thải (đốt rác ngoài trời)…

Trong vấn đề ô nhiễm không khí, nếu không thể triệt tiêu các nguyên nhân tự nhiên thì chúng ta có thể hạn chế dần các yếu tố nhân tạo.

Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), để cải thiện bầu không khí toàn cầu thì ngành công nghiệp phải áp dụng các công nghệ sạch nhằm giảm phát thải khí công nghiệp; công tác quản lý chất thải đô thị và nông nghiệp phải được cải thiện, bao gồm thu hồi khí mê tan thoát ra từ bãi thải để thay thế phương án đốt rác.

Ngành giao thông phải ưu tiên các phương tiện vận chuyển đô thị tốc độ cao, các mạng lưới đi bộ và đi xe đạp trong thành phố, cũng như vận chuyển hàng hóa và hành khách bằng đường sắt giữa các đô thị; chuyển đổi sang các phương tiện chạy dầu diesel sạch hơn và sử dụng các phương tiện ít phát thải cùng với dạng nhiên liệu sạch hơn, bao gồm nhiên liệu có hàm lượng lưu huỳnh thấp.

Ngành điện phải tăng cường việc sử dụng các nhiên liệu ít phát thải và các nguồn năng lượng xanh, có thể tái tạo được (năng lượng mặt trời, năng lượng gió và thủy điện).

Tiềm năng năng lượng xanh ở Việt Nam

Theo Tiến sỹ Nguyễn Mạnh Hiến, nguyên Viện trưởng Viện Năng lượng (Bộ Công Thương), Việt Nam có nhiều thế mạnh về năng lượng tái tạo trong khi các nguồn than, dầu khí đang cạn kiệt.

Tại nước ta thủy điện nhỏ được đánh giá là dạng năng lượng tái tạo khả thi nhất về mặt kinh tế - tài chính. Hiện tại có hơn 1.000 điểm được xác định có thể phát triển thủy điện nhỏ với quy mô từ 100 kW tới 30 MW và tổng công suất đặt trên 7.000 MW (đứng đầu các nước ASEAN). Các tỉnh vùng núi phía Bắc, Nam Trung Bộ và Tây Nguyên có thế mạnh để phát triển thủy điện nhỏ.

Trên toàn cầu thủy điện nhỏ cung cấp 19% tổng sản lượng điện của toàn cầu.

Theo một nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới (WB), Việt Nam có tiềm năng gió rất lớn với hơn 39% diện tích có tốc độ gió trung bình hàng năm lớn hơn 6m/s ở độ cao 65m, tương đương với tổng công suất 512 GW. Hơn 8% diện tích nước ta có tốc độ gió 7 - 8 m/giây ở độ cao 65m, có thể tạo ra điện năng hơn 110 GW.

Nước ta cũng có tiềm năng lớn về điện mặt trời với tổng số giờ nắng cao lên đến trên 2.500 giờ/năm, tổng lượng bức xạ trung bình hàng năm vào khoảng 230-250 kcal/cm2 theo hướng tăng dần về phía Nam.

Quyết định phê duyệt điều chỉnh quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2011- 2020 có xét đến năm 2030 của Thủ tướng Chính phủ (năm 2016), gọi tắt là Quy hoạch điện VII Điều chỉnh, dự tính, công suất điện mặt trời của Việt Nam sẽ đạt 800 MW vào năm 2020; 4.000 MW vào 2025 và 12.000 MW vào năm 2030.

Bên cạnh đó, nước ta cũng có tiềm năng rất lớn về nguồn năng lượng sinh khối từ gỗ năng lượng, phế thải - phụ phẩm từ cây trồng, chất thải chăn nuôi, rác thải ở đô thị và các chất thải hữu cơ khác, ước đạt khoảng 150 triệu tấn mỗi năm.

Theo số liệu điều tra chưa đầy đủ, tiềm năng điện địa nhiệt trên đất liền tại Việt Nam là khoảng 300 MW.

Những tín hiệu lạc quan

Tiến trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa nền kinh tế của Việt Nam tạo ra nhu cầu về năng lượng cao với mức độ tăng 10% từ năm 2016 đến năm 2020 và 8% từ năm 2021 đến năm 2030. Trên thực tế, tổng năng lực sản xuất của Việt Nam đạt 54.880 MW vào năm 2019 (thủy điện chỉ chiếm 30,8%). Trong khi đó nhu cầu điện vào năm 2020 là 60.000MW, vào năm 2025 là 96.500MW. Việc bù đắp cho sự thiếu hụt năng lượng được trông chờ vào nguồn nhiệt điện than.

Theo Quy hoạch điện VII Điều chỉnh, đến năm 2030 nhiệt điện than sẽ chiếm tỷ trọng gần 50% trong cơ cấu nguồn điện của Việt Nam với lượng than cần tiêu thụ cho điện là khoảng 120 triệu tấn mỗi năm.

Trong khi đó, các nhà máy nhiệt điện than là nguồn phát thải lớn nhất trong lĩnh vực năng lượng và là một trong những nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí.

Từ đây nảy sinh bài toán về việc cân bằng giữa an ninh năng lượng và bảo vệ môi trường.

Tại Diễn đàn Công nghệ và Năng lượng Việt Nam 2020 do Bộ Khoa học và Công nghệ phối hợp với Bộ Công Thương tổ chức vào ngày 17/9 ở Hà Nội, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Trần Văn Tùng cho biết, nhu cầu năng lượng trong nước tăng nhanh gấp khoảng hai lần so với tốc độ tăng trưởng thu nhập bình quân đầu người. Điều này tạo ra sức ép lớn trong việc bảo đảm nhu cầu năng lượng cũng như an ninh năng lượng quốc gia. Do vậy, vấn đề bảo đảm nhu cầu năng lượng cho việc phát triển bền vững cần phải dành được sự ưu tiên cao.

Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là vấn đề môi trường không được chú trọng trong quá trình thúc đẩy phát triển kinh tế.

Nghị quyết của Bộ Chính trị số 55-NQ/TW (năm 2020) về định hướng chiến lược phát triển năng lượng quốc gia của Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã đề ra một số mục tiêu cụ thể. Theo đó, tỷ lệ các nguồn năng lượng tái tạo trong tổng cung năng lượng sơ cấp sẽ đạt khoảng 15 - 20% vào năm 2030; 25 - 30% vào năm 2045. Nghị quyết chỉ đạo phải giảm tỷ trọng điện than một cách hợp lý; ưu tiên sử dụng năng lượng gió và mặt trời cho phát điện; xây dựng các cơ chế chính sách đột phá để khuyến khích và thúc đẩy phát triển mạnh mẽ các nguồn năng lượng tái tạo nhằm thay thế tối đa các nguồn năng lượng hóa thạch.

Còn trong Quy hoạch điện VII Điều chỉnh đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 2016 cũng có mục tiêu cụ thể là “ưu tiên phát triển nguồn năng lượng tái tạo cho sản xuất điện; tăng tỷ lệ điện năng sản xuất từ các nguồn năng lượng tái tạo (không kể nguồn thủy điện lớn và vừa, thủy điện tích năng) đạt khoảng 7% năm 2020 và trên 10% năm 2030”. Tiếp đó, Thủ tướng Chính phủ vào tháng 6 năm nay đã quyết định tăng thêm gần 7.000 MW điện gió trong Quy hoạch điện VII Điều chỉnh để bù cho các dự án điện than bị chậm trễ.

Cũng vào thời điểm diễn ra Diễn đàn Công nghệ và Năng lượng Việt Nam 2020, ngày 17/9, Trung tâm Sáng kiến Truyền thông và Phát triển (MDI) thuộc Liên hiệp các hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, công bố báo cáo cập nhật những xu hướng chính trong lĩnh vực năng lượng tại Việt Nam hiện nay.

Theo báo cáo của MDI, có 6 địa phương kiến nghị không tiếp tục phát triển các dự án nhiệt điện than trên địa bàn nhằm bảo vệ môi trường, gồm Quảng Ninh (nơi tập trung các mỏ than lớn của cả nước), Bạc Liêu, Long An, Thừa Thiên-Huế, Hà Tĩnh và Tiền Giang.

Cũng theo nhận định của MDI, năm nay vị trí của năng lượng xanh được củng cố hơn bao giờ hết, trong đó vai trò của điện khí được chú ý hơn trước, còn tầm quan trọng của nhiệt điện than bắt đầu giảm sút. Năng lượng mặt trời và năng lượng gió có vai trò lớn hơn và nằm trong số những lĩnh vực ưu tiên phát triển trong tương lai.

Viện Năng lượng Việt Nam (Bộ Công thương) cho biết, những quan điểm chỉ đạo của Bộ Chính trị -  “giảm tỷ trọng điện than một cách hợp lý; ưu tiên sử dụng năng lượng gió và mặt trời” sẽ được cụ thể hoá trong Quy hoạch Điện VIII để trình Chính phủ vào tháng 10/2020.

Hiện nay, nhiều dự án nhiệt điện khí, điện gió, điện mặt trời quy mô lớn được đề xuất triển khai, thay cho việc những dự án nhiệt điện than được ồ ạt đưa ra như trước đây.

Những nỗ lực của Việt Nam trong tiến trình dần dần thay thế nhiệt điện than bằng năng lượng xanh được các tổ chức quốc tế có uy tín ghi nhận. Tổng Giám đốc Quỹ Khí hậu Châu Âu (ECF) Laurence Tubiana, cựu Đại sứ về Biến đổi Khí hậu của Pháp và Đại diện Đặc biệt cho Hội nghị Biến đổi Khí hậu COP21 2015 tại Paris, nhận xét: “Việt Nam trong thời gian qua đã ghi dấu ấn sâu sắc qua việc đạt được thành công trong lĩnh vực năng lượng sạch… Việt Nam trở thành một trong những đất nước dẫn đầu tại Đông Nam Á và cũng là tấm gương cho các đất nước khác muốn chuyển đổi từ nhiệt điện than sang năng lượng sạch”.

Mặc dù chặng đường đi từ nhiệt điện than sang năng lượng tái tạo ở Việt Nam còn rất dài, nhưng theo nhiều chuyên gia, điều này trên thực tế đã trở thành xụ thế không thể đảo ngược. Những sự biến chuyển trong ngành năng lượng vào năm 2020 có thể được coi là hiện tượng “gió đổi chiều” theo hướng tích cực để bảo vệ môi trường.

Chống ô nhiễm không khí toàn cầu

REN21 là mạng lưới chính sách năng lượng tái tạo toàn cầu đa phương với mục tiêu thúc đẩy sự trao đổi kiến thức, xây dựng chính sách và hành động hướng tới quá trình chuyển dịch nhanh chóng từ sử dụng nhiên liệu hóa thạch sang năng lượng tái tạo trên toàn thế giới. Báo cáo về Tình trạng Năng lượng tái tạo Toàn cầu 2020 (Renewables 2020 Global Status Report) do REN21 thực hiện cho thấy, năng lượng tái tạo đang là xu hướng chủ đạo trong ngành điện trên thế giới.

Trong năm 2019 năng lượng tái tạo tiếp tục phá vỡ kỷ lục nhờ công suất toàn cầu tăng hơn 200 GW, mức tăng lớn nhất từ trước đến nay. Tổng cộng, 32 quốc gia có công suất điện tái tạo tối thiểu 10 GW, tăng hơn gấp rưỡi so với con số 19 quốc gia của 10 năm trước. Sản xuất điện gió và điện mặt trời đã đạt chi phí thấp hơn so với sản xuất điện ở các nhà máy nhiệt điện than mới.

Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) trong báo cáo hàng năm về năng lượng tái tạo toàn cầu (vào cuối năm 2019), đã dự báo rằng công suất năng lượng tái tạo toàn cầu sẽ tăng gấp đôi trong 5 năm tới.

Theo đó, tổng công suất điện từ các nguồn năng lượng tái tạo sẽ tăng 1,2 Terawatt (TW = 1012 watt) vào năm 2024, từ mức 2,5 TW của năm 2018. Tỷ trọng năng lượng tái tạo từ 26% trong tổng số điện năng thế giới vào cuối năm 2019 sẽ lên 30% vào năm 2024 (điện mặt trời chiếm gần 60% mức tăng trưởng này và điện gió trên bờ chiếm 25%).  

-Liên minh châu Âu (EU): Sản lượng điện than của EU giảm 24% trong năm 2019 dẫn đến lượng khí CO2 của ngành điện giảm kỷ lục là 120 Mt, tương đương 12% so với phát thải năm 2018. Sản lượng điện từ năng lượng tái tạo đạt kỷ lục mới, chiếm 35% tổng sản lượng điện toàn khối, trong đó năm 2019 sản lượng điện gió và điện mặt trời nhiều hơn điện than, đóng góp 18% tổng sản lượng điện.

-Trung Quốc: Đầu tư 41,6 tỷ USD trong năm 2020 vào năng lượng xanh, chủ yếu vào lĩnh vực điện gió ngoài khơi.

-Hàn Quốc: Công bố kế hoạch đầu tư 94,6 tỷ USD cho các dự án “xanh” với mục tiêu đưa nền kinh tế giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch và thúc đẩy các ngành công nghiệp thân thiện với môi trường, bao gồm sản xuất ô tô điện và ô tô hydro, hệ thống lưới điện thông minh (1,13 triệu xe điện và 200.000 xe hydro vào năm 2025 và mở rộng hệ thống trạm sạc điện và hydro trên toàn quốc).

-Kuwait: Quốc gia có trữ lượng dầu mỏ đứng thứ 6 thế giới và cũng nằm trong top 6 nước xuất khẩu hàng đầu) đã lập kế hoạch tăng tỷ trọng năng lượng tái tạo trong cơ cấu các nguồn năng lượng lên 15% vào năm 2030...