Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Kim Quýnh trong buổi sinh hoạt câu lạc bộ.
Người phục dựng quan họ Đương Xá
Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Kim Quýnh sinh năm 1948, tại Xuân Hội, xã Lạc Vệ, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh. Mặc dù không sinh ra và lớn lên tại làng quan họ gốc, nhưng từ khi còn nhỏ, tình yêu dân ca Quan họ đã nhen nhóm trong bà.
Bà Nguyễn Thị Quýnh cho biết, từ nhỏ, khi được nghe các bà, các chị hát Quan họ, bà đã cảm nhận được sức hút đặc biệt từ làn điệu này. Và thế là bà tự nghe, tự học và nhờ mọi người uốn nắn thêm. Lâu dần, Quan họ đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của bà. Mỗi tối, bà đều tham gia các buổi sinh hoạt để học cách ca, chơi Quan họ.
Cứ như vậy, tình yêu và “vốn liếng” Quan họ lớn dần lên. Sau này, bà kết duyên với ông Nguyễn Văn Cách, làng Đặng Xá (nay là khu Đương Xá), phường Vạn An, thành phố Bắc Ninh (1 trong 44 làng quan họ cổ trong tỉnh). Nhờ đó, một lần nữa “duyên" Quan họ lại như mạch nguồn chảy trong con người của bà.
Nghệ nhân Nguyễn Thị Kim Quýnh chia sẻ, do ảnh hưởng của chiến tranh, có nhiều năm, quan họ Đặng Xá vắng bóng. Tuy nhiên, người dân nơi đây luôn ước muốn phục dựng lại loại hình nghệ thuật độc đáo này. Khi đó, hai vợ chồng bà cùng với những người yêu Quan họ trong làng đã tuyên truyền, vận động, tập hợp mọi người ở các lứa tuổi thành lập câu lạc bộ quan họ Đương Xá, do bà làm chủ nhiệm.
Nhớ lại những ngày đầu mới thành lập câu lạc bộ, bà Quýnh cho biết, gặp rất nhiều khó khăn, không có người dạy, không có kinh phí hoạt động. Tuy nhiên, bằng tình yêu Quan họ, câu lạc bộ hoạt động với sự đóng góp tự nguyện của các thành viên. Năm 1994, câu lạc bộ Quan họ Đương Xá chính thức được thành lập với 12 thành viên. Đến nay, trải qua hơn 30 năm thành lập, câu lạc bộ đã có 60 thành viên, với 3 thế hệ cao tuổi, trung tuổi và măng non.
Ban đầu, do không có nơi sinh hoạt, các thành viên tập trung tại nhà bà Quýnh. Trong căn nhà ấm cúng, tràn đầy tình yêu quan họ, những âm thanh vang, rền, nền, nảy từ lớp lớp các thế hệ người yêu làn điệu dân ca này vang lên không ngớt. Mọi người cùng học hát, giao lưu, hướng dẫn nhau những lời khó trong quan họ cổ, làm vơi đi những nhọc nhằn của cuộc sống.
Là chủ nhiệm câu lạc bộ, bà Nguyễn Thị Kim Quýnh phân công mỗi người một nhiệm vụ, người sưu tầm các làn điệu, người sáng tác bài mới, người truyền dạy… Nhờ vậy, câu lạc bộ quan họ Đương Xá nhanh chóng phát triển, đạt được nhiều thành tích cao trong các cuộc thi hát dân ca quan họ Bắc Ninh.
Bà Quýnh đã tập hợp các thành viên, sưu tầm hàng trăm bài quan họ cổ, trực tiếp truyền dạy cho hàng trăm người trong câu lạc bộ và những câu lạc bộ khác. Bà đã sáng tác được nhiều bài quan họ mới.
Với những cống hiến đó, bà Nguyễn Thị Kim Quýnh vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng Nghệ nhân Nhân dân năm 2022.
Vinh dự gắn liền với trách nhiệm
Với nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Kim Quýnh, niềm vui lớn nhất của bà là được tham gia sinh hoạt, luyện tập các bài Quan họ với những thành viên trong câu lạc bộ. Bà luôn tâm niệm đem hết “vốn liếng” Quan họ của mình truyền dạy cho các thế hệ.
Theo nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Kim Quýnh, hát Quan họ dễ, nhưng cách “chơi” lại rất khó. Bởi vì “chơi” Quan họ cần tổng hợp các yếu tố văn hóa như: Biểu diễn, trang phục, ẩm thực, các tục của người quan họ… Vì vậy, các liền anh, liền chị cần có quá trình linh hoạt lâu dài, học hỏi từ nhiều thế hệ.
Loại hình nghệ thuật này chủ yếu truyền miệng, nên chỉ đi "chơi" Quan họ trong không gian văn hóa, mới có thể thấm nhuần và hiểu được những nguyên tắc. Mỗi buổi sinh hoạt câu lạc bộ, bên cạnh dạy hát, bà còn kể cho các thành viên nghe những câu chuyện đi “chơi” Quan họ của các cụ xưa kia, phân tích về ẩm thực, trang phục, những luật khi hát một canh quan họ…
Bởi vậy, mỗi buổi sinh hoạt, với lứa tuổi trung niên và cao tuổi, bà yêu cầu các liền anh, liền chị hát theo đúng lề lối để gìn giữ vốn quan họ cổ.
Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Quýnh hát đôi với liền chị trong buổi sinh hoạt câu lạc bộ.
Đối với lớp măng non, ngoài học theo các làn điệu cổ của thiếu nhi như “Mười nhớ,” “Trên rừng 36 thứ chim,” “Cây trúc xinh”… bà còn dạy các cháu những làn điệu mới, phù hợp với lứa tuổi, động viên các cháu học tập, rèn luyện, từ đó truyền tải niềm đam mê để bảo tồn và phát triển dân ca quan họ.
Với các liền anh, liền chị nhí, nghệ nhân Nguyễn Thị Kim Quýnh là người thầy mẫu mực. Sinh hoạt tại câu lạc bộ quan họ Đương Xá từ khi thành lập đến nay, liền chị Đặng Thị Nhung bày tỏ: Tình yêu và niềm đam mê Quan họ của bà Nguyễn Thị Kim Quýnh đã truyền lửa cho các thế hệ sau này. Sự nhiệt huyết của bà Quýnh giúp mọi người tự nhủ, ý thức được trách nhiệm tiếp nối nguồn đam mê đến thế hệ sau. Các anh chị em lấy bà là điểm sáng, tấm gương trong công tác bảo tồn và lan tỏa dân ca quan họ Bắc Ninh.
Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Kim Quýnh (thứ 4 từ phải) truyền dạy quan họ trong các buổi sinh hoạt câu lạc bộ.
Bắc Ninh là một trong những địa phương đi đầu cả nước quan tâm và có cơ chế đãi ngộ đối với các chủ thể trực tiếp nắm giữ, thực hành truyền dạy và lan tỏa giá trị di sản. Điều này góp phần vun đúc tình yêu dân ca Quan họ, tạo sức sống trường tồn, mạnh mẽ, đưa dân ca Quan họ Bắc Ninh trường tồn và lan tỏa...