Thấy một đồng nghiệp ở cơ quan chở tới hai chiếc đèn Kéo quân, một to, một nhỏ về nhà để "mở hội" Trung thu, một đồng nghiệp khác cũng cồng kềnh không kém với chiếc đèn Kéo quân cỡ đại, thật sự bất ngờ về sự trở lại của đèn Kéo quân trong mùa Trung thu năm nay.
Và sự bất ngờ ấy đã trở thành niềm vui, khi trên con phố Hàng Mã, nao nức đâu đâu cũng treo đèn Kéo quân, và nao nức đâu đâu cũng người mua, kẻ bán. Chị Th. bán hàng trên phố Hàng Mã cười mãn nguyện rằng, hóa ra năm nay bán chạy nhất lại là đèn Kéo quân. Mà không phải vì giá rẻ nhé, không có giá vài ngàn tới mười mấy ngàn đồng như đèn ông Sao, ông Sư, đèn con Thỏ đâu. Đèn Kéo quân thấp nhất cũng là 60.000 đồng/chiếc. Loại cỡ trung là 120.000 đồng. Loại cỡ đại thì khoảng trên dưới 200.000 đồng tùy theo giá mặc cả. "Những cái đèn đẹp như thế này cơ mà. Đốt nến lên, nó quay tròn, những bóng người, bóng con vật cũng quay tròn... Cứ như trở về một Trung thu xa xưa vậy!"- anh Quốc Hải, người vừa rước chiếc đèn cỡ đại về cho cậu con trai xuýt xoa nói, "Nhớ ngày xưa, làm gì có đèn Kéo quân mà chơi. Cả xóm mới có một nhà dám mua đèn cho con. Trẻ con lũ lượt đứng ngoài cửa ngóng xem. Mà nhà ấy, giữ đèn như giữ của, chẳng cho ai đụng vào vì sợ hỏng".
Đèn Kéo quân giờ dễ mua hơn nhiều. Giá 200.000 đồng đi nữa cũng chưa bằng những đồ chơi ngoại đắt tiền đang nhan nhản trên phố. Nhưng cũng không phải thế mà niềm vui, niềm hạnh phúc khi mang đèn về nhà, sự nôn nao khi tắt hết đèn điện, rồi đốt nến lên để đèn bắt đầu từ từ chuyển động, rồi nhanh hơn, những bóng người, bóng vật quay tròn tíu tít... bớt đi chút nào... Và bên chiếc đèn Kéo quân ấy, không thể quên chuyện rủ rỉ kể cho lũ trẻ nghe về sự tích đèn Kéo quân.
"Chuyện kể rằng, một năm nọ, gần đến dịp Tết Trung thu, nhà vua ra lệnh cho dân chúng phải dâng lên một chiếc đèn kỳ lạ. Những người dân thi nhau chế tạo, nhưng vẫn chưa có chiếc đèn nào làm cho vua vừa ý...
Có một nông dân nghèo khó tên là Lục Đức, vốn mồ côi cha, ăn ở với mẹ rất hiếu thảo, một đêm nằm mơ thấy một vị thần râu tóc bạc phơ hiện ra, phán rằng: "Ta là Thái thượng Lão quân, thấy nhà ngươi nghèo khó nhưng ăn ở hiếu thảo với mẹ, vậy ta bày cho ngươi cách làm chiếc đèn dâng vua".
Hôm sau, theo lời dặn của vị thần, Lục Đức cùng mẹ lấy những thân trúc trắng cùng giấy màu để làm chiếc đèn. Thời gian qua mau, khi chiếc đèn làm xong là ngày rằm tháng 8 cũng vừa đến. Chàng vui mừng cùng mẹ đem chiếc đèn vào kinh thành dâng vua. Nhà vua xem, thấy chiếc đèn vừa lạ, vừa nhiều màu sắc, lại biết chuyển động nên rất hài lòng. Khi vua hỏi ý nghĩa của chiếc đèn, Lục Đức theo lời Thần tâu rằng: "Thưa bệ hạ, thân trúc ở giữa đèn là biểu hiện trục Khôn. Chiếc chong chóng quay sáu mặt biểu tượng cho sáu cá tính của con người: Thương, ghét, giận, buồn, vui, hờn. Cái chong chóng luôn luôn quay là tượng trưng cho việc con người hay thay đổi là cũng có căn do, đó là đạo làm người. Chong chóng quay nhờ ánh đèn soi sáng, cũng như con người tốt lành được là nhờ có đạo đức".
Vua vui mừng truyền đem đèn cho dân chúng cùng xem. Đèn đốt lên làm quay chong chóng. Hiện lên sáu màu sắc rực rỡ là hình ảnh vua, quan, người, ngựa nối đuôi nhau. Tất cả những hình nhân trên đèn được làm bằng giấy. Vua ban thưởng cho mẹ con Lục Đức rất hậu và phong làm Vạn Hộ Hầu.
Từ đó, mỗi khi đến Tết Trung thu, nhớ lại sự tích người con hiếu thảo Lục Đức, dân chúng đua nhau bắt chước chàng làm nên những chiếc đèn màu rực rỡ, gọi là đèn Kéo quân, hay còn gọi là đèn Cù...
Sáu mặt của đèn Kéo quân thể hiện sáu cá tính của con người, phải chăng vì thế mà nhìn chiếc đèn, như có một cảm giác về sự thanh thản, như có một cảm giác về sự phiêu lãng và siêu thoát hơn? Bởi hiểu rằng cuộc sống không thể đơn giản vì chỉ có một màu sắc, một cung bậc. Cuộc sống luôn là vậy, luôn vần quay và chuyển động, luôn khiến ta phải biết buồn, biết khóc, sau khi đã biết vui, biết cười... Có phải thế chăng nên người xưa mới ví mỗi chiếc cây đèn Kéo quân là một màn diễn rối bóng tự động, không cần người điều khiển, vần xoay?
Chiếc đèn Kéo quân sau này có nhiều đổi thay. Có thời, để giáo dục trẻ em nhớ về lịch sử, cũng như giáo dục lòng yêu nước cho các em, những hình ảnh trên đèn thường nói về việc nghĩa, về những đoàn quân xung trận. Rồi cũng có thời, để hoài cổ hơn, người ta "gắn" vào đèn sự tích Quan Trạng vinh quy bái tổ, cảnh tứ linh nhảy múa, bác nông dân làm ruộng, mục đồng chăn trâu… Thậm chí giờ đây, các yếu tố hiện đại hoặc giải trí như Tôn Ngộ Không, mèo máy Đôrêmon, thủy thủ mặt trăng… cũng đã xuất hiện trên đèn...
Nhưng dẫu hình ảnh gì, dẫu chất liệu gì, dẫu mỏng mảnh như hôm nay khiến nhiều người than là đèn thì đẹp, nhưng chơi chỉ một mùa Trung thu là hỏng, thì chiếc đèn Kéo quân vẫn là một hình ảnh thật đậm sâu của Trung thu, một Trung thu nối dài xưa tới nay, một Trung thu ngọt ngào và vẹn nguyên dẫu ở nông thôn hay thành phố, khi chiếc đèn được đốt lên và ta có thể lẩm nhẩm một bài dân ca thật xưa về đèn Kéo quân:
Khen ai khéo xếp cái đèn Cù
Voi giấy, ngựa giấy tít mù nó lại vòng quanh.
Bao giờ em bén duyên anh,
Voi giấy, ngựa giấy vòng quanh cái tít mù tít mù.
Khen ai khéo xếp cái đèn Cù...
Tuyết Anh