Kim Bôi là huyện vùng thấp của tỉnh Hòa Bình, nơi có đông đồng bào Mường sinh sống. Đến với vùng đất Mường Động (huyện Kim Bôi), du khách không chỉ được nghỉ dưỡng, tham quan mà còn được thưởng thức hương vị của cơm lam - món ăn truyền thống dân dã, mang đặc trưng của ẩm thực nơi này.
Theo các cụ già trong Mường, trước kia người dân Mường Động còn đói khổ thường phải đi rừng, đi nương từ tờ mờ sáng đào củ sắn, củ mài về ăn, thậm chí phải ngủ lại trong rừng. Do đó người dân đã sáng tạo ra việc dùng ống tre, ống nứa rồi cho gạo vào trong đem nướng trên lửa cho đến khi gạo trong ống chín thành cơm. Khi ăn, cơm có vị ngọt, bùi, có hương thơm đặc trưng của tre, nứa non và gọi đó là cơm lam.
Nguyên liệu làm cơm lam gồm có gạo nếp (loại nếp cái hoa vàng hay nếp nương), ống tre, nứa cắt ngắn thành từng đốt có mấu, dài khoảng 20 - 30 cm. Loại ống tre phải là cây tươi, bánh tẻ, không được già hoặc non quá, vì khi nướng trên lửa ống cơm sẽ bị héo, khô và bị cháy.
Đặc biệt, loại cây bánh tẻ sẽ có nước ở trong từng đốt ống, người ta sử dụng luôn thứ nước đó để nướng cơm thì cơm mới có vị thơm, ngọt riêng biệt. Gạo được ngâm khoảng 8 - 12 tiếng cho mềm, dễ chín, cho vào trong ống rồi nén thật chặt, lấy lõi ngô, lá chuối hoặc mẩu mía nút kín đầu còn lại và đem xếp lên một chiếc kiềng. Khi nướng phải nướng bằng than củi và xoay đều những ống cơm, nếu thấy mùi thơm từ ống lam bay ra, đó là lúc cơm đã chín đều. Sau đó, chẻ bỏ lớp vỏ cứng bên ngoài rồi bóc từng miếng vỏ sao cho vẫn giữ được lớp màng bọc xung quanh, như vậy cơm lam mới thực sự ngon. Cơm có thể ăn với thịt gà, thịt lợn rang băm nhỏ, măng chua… nhưng ngon nhất vẫn là chấm với muối vừng.
Trong tập quán của người Mường Hòa Bình nói chung, và người dân Mường Động nói riêng, thường thì người đàn ông đảm nhận việc chế biến các món ăn trong gia đình. Nhưng với món cơm lam ở Mường Động thì cả phụ nữ, đàn ông và trẻ em đều biết làm. Ngày nay, cuộc sống của người dân Mường Động đã có nhiều thay đổi, nhưng họ không làm mai một đi món ăn dân dã từ ngàn xưa mà thay vào đó, cơm lam đã trở thành món ăn thường xuyên của mỗi gia đình. Đồng thời, nó còn là món ăn đặc sản mang lại lợi ích về kinh tế cho hàng trăm hộ gia đình trên tuyến điểm tham quan, du lịch và các khu nghỉ dưỡng phong phú của huyện Kim Bôi (Hòa Bình) như: Khu du lịch Suối khoáng, Cửu Thác, thác Mặt Trời, khu Resort…
Vũ Hà