Mặt của Ondel-ondel nam có màu đỏ, còn mặt của Ondel-ondel nữ có màu trắng.
Búp bê khổng lồ biết đi
Ondel-ondel có hình dạng một búp bê khổng lồ được làm từ tre đan, rỗng bên trong và được trang trí cầu kỳ, “mặc” quần áo và phụ kiện giống con người. Dù được làm từ tre đan để khung có thể nhẹ hơn, nhưng với chiều cao khoảng 2,5 mét, rộng 80 cm, một búp bê hình nộm Ondel-ondel vẫn nặng tới 20 - 25 kg, vì vậy, phải cần một nam giới khỏe mạnh điều khiển việc di chuyển từ bên trong.
Thông thường, búp bê Ondel-ondel được làm theo cặp, một nam và một nữ. Hình nam thường gọi là Kobar, có mặt màu đỏ, tượng trưng cho sự nhiệt tình và lòng dũng cảm. Trong khi đó, với ý nghĩa tượng trưng cho sự thuần khiết và những điều tốt lành, Ondel-ondel nữ có mặt màu trắng và được gọi là Borah.
Phần đầu Ondel-ondel giống như một chiếc mặt nạ được sơn vẽ chi tiết kết hợp với một chiếc mũ có tua đặc trưng như hình hoa dừa biểu trưng cho sức mạnh. Tóc được làm từ sợi cây cọ hoặc sợi tự nhiên, mang lại ấn tượng truyền thống mạnh mẽ. Trang phục của Ondel-ondel cũng mô phỏng trang phục người Betawi truyền thống với màu sắc tươi sáng và hoa văn đặc biệt.
Ondel-ondel thường được thấy nhiều trên đường phố, các tòa nhà, khách sạn lớn, các địa điểm ăn uống hoặc địa điểm biểu diễn, đặc biệt là vào những ngày lễ kỷ niệm. Tại các bữa tiệc của người dân, các đám cưới, hay để đón tiếp khách quý, cũng không thể thiếu những cặp Ondel-ondel khuấy động không khí vui nhộn.
Theo các trưởng lão người Betawi, Ondel-ondel có từ thời tổ tiên của họ. Thuở Jakarta còn hoang sơ, xung quanh là rừng, người dân đã thực hành nghi thức lễ Balak, nhằm bảo vệ sự yên bình của cuộc sống. Ondel-ondel được làm với kích thước khổng lồ, nhằm thể hiện sức mạnh và sự uy nghi. Ban đầu khuôn mặt được tô vẽ dữ tợn để xua đuổi tà ma hoặc ngăn chặn dịch bệnh tấn công làng mạc.
Ông Malyadi là một trong số ít người trong làng còn theo nghề làm Ondel-ondel.
Ngôi làng Ondel-ondel
Đi tìm “cái nôi” của Ondel-ondel, phóng viên đã tới làng Ondel-ondel ở Kramat Pulo giữa lòng thành phố Jakarta đông đúc và sôi động mang tên của loại búp bê hình nộm đặc biệt này. Con đường nhỏ hẹp xuyên qua làng dọc theo con mương thoát nước. Thỉnh thoảng, lại thấy những Ondel-ondel đã thành hình hoặc còn dang dở bên con đường hằng ngày vẫn chứng kiến nhịp sống của cư dân nơi đây. Trong ngôi làng bảo tồn nghệ thuật thủ công tạo dựng Ondel-ondel lâu đời, những đôi bàn tay nghệ nhân khéo léo đang hằng ngày làm ra các cặp đôi Ondel-ondel để phục vụ các ngày lễ hội và tạo nên nét độc đáo trên đường phố Jakarta.
Ông Malyadi, 56 tuổi, sinh ra và lớn lên giữa các Ondel-ondel trong tiếng vót tre làm khung hình nộm của cha anh cùng dân làng. Từ khi còn là một cậu bé, ông Malyadi đã được cha mình, một thợ lành nghề chỉ dạy tỷ mỷ. Nghề sản xuất Ondel-ondel đã theo ông hơn 40 năm qua và giờ đây, ông cùng con trai vẫn kiên trì bám trụ, dù trong làng chỉ còn rất ít người theo đuổi nghề.
Theo ông Malyadi, Ondel-ondel được làm từ nhiều vật liệu khác nhau, nhưng cũng khá đơn giản và đều từ tự nhiên. Người thợ sẽ bắt đầu với tre làm khung, dây dùng để cố định phom dáng, sợi cọ làm tóc cùng các loại vải màu và truyền thống để làm quần áo tự may và đồ trang trí từ lá dừa, giấy dầu được gắn vào que. Tất cả quá trình để cho ra đời một Ondel-ondel mất khoảng 1 tuần. Cái khó là làm sao tạo được một bộ khung vững chãi và cân bằng nhưng phải nhẹ để không làm khó cho người điểu khiển, giúp họ có thể vừa nâng Ondel-ondel lên, vừa di chuyển hoặc nhảy múa.
Ông Malyadi cho biết thêm, trước đây, Ondel-ondel được coi là vật linh thiêng vì người dân tin rằng nó có linh hồn và có thể xua đuổi tà ma. Vì vậy, quy trình để tạo ra Ondel-ondel cũng có những nghi lễ nghiêm ngặt. Trước khi chế tác, các nghệ nhân chuẩn bị nhiều lễ vật như hương, hoa, bánh, cháo…, rồi làm lễ cầu xin cho việc tạo dựng Ondel-ondel diễn ra suôn sẻ và linh hồn trú ngụ trong Ondel-ondel là linh hồn tốt lành.
Các nghi lễ này được duy trì đến những năm 1980. Sau khi Thống đốc Jakarta khi đó là ông Ali Sadikin tuyên bố công nhận Ondel-ondel là biểu tượng văn hóa của Jakarta, Ondel-ondel bắt đầu xuất hiện dưới hình thức nghệ thuật trình diễn và còn được dùng để trang trí. Khuôn mặt của Ondel-ondel trước đây vốn đáng sợ và thần bí, được thay thế bằng vẻ thân thiện và vui nhộn. Nghi thức rườm rà, thần bí trước khi chế tác cũng được loại bỏ. Ondel-ondel bắt đầu được sử dụng để trang trí các tòa nhà hoặc văn phòng, công sở ở Jakarta, thậm chí cả trên các cột điện của thành phố.
Nghệ thuật Ondel-ondel
Tại các lễ hội hay đám cưới của người Betawi, Ondel-ondel thường xuất hiện theo cặp đôi với hình thức biểu diễn, đi kèm với nhiều loại hình nghệ thuật khác. Âm nhạc phụ họa cho Ondel-ondel là các nhạc cụ truyền thống như tambourine (xúc xắc), trống (pencak), kèn (tanjidor), bộ gõ (gambang Kromong)... khi âm nhạc vang lên, cặp Ondel-ondel lênh khênh khổng lồ lắc lư, xoay tròn, tương tác với nhau, mang đến không khí vui nhộn và cuốn hút.
Hiện nay, các buổi biểu diễn Ondel-ondel ít hơn trước sự xuất hiện của nhiều hình thức giải trí. Mặc dù vậy, vẫn có thể gặp Ondel-ondel khổng lồ lắc lư trên đường phố Jakarta, hoặc trong các cửa hàng đồ lưu niệm với kích thước thu gọn.
Tại khu trung tâm Jakarta, giữa đường phố đông đúc, hối hả, bất chợt có thể bắt gặp những Ondel-ondel cao lớn, thư thái đi lại, tạo nên một thành phố với nét tương phản giữa hiện đại và truyền thống, hối hả và chậm rãi, xen giữa tiếng xe cộ ồn ào là tiếng nhạc cụ réo rắt và bình yên.
Không biết tự khi nào, Ondel-ondel đã trở thành một nét văn hóa không thể tách rời khỏi phong tục của người Betawi, đồng thời là một biểu tượng của thành phố Jakarta gần 500 năm tuổi. Búp bê hình nộm này đã đi vào thơ, vào nhạc và hội họa, người dân Jakarta trân trọng Ondel-ondel như một nghệ thuật đặc trưng của thành phố. Nét văn hóa này chứa đựng những biểu tượng, ý nghĩa sâu sắc và được coi là hiện thân của tổ tiên người Betawi (người gốc Jakarta), hiện thân của thần linh với quyền năng linh thiêng là bảo vệ các ngôi làng tránh mọi tai họa, để người dân được sống trong bình an, hạnh phúc.