"Ngủ ngon, ăn ngon, đó là tất cả những gì quan trọng đối với người già", ông Xiao nói. Người đàn ông 75 tuổi hoạt bát này sinh hoạt chung phòng với một cặp vợ chồng ở độ tuổi 80 tại nơi từng là một trường tiểu học, nhưng giờ đây đã được chuyển thành nhà dưỡng lão. Đây là một minh chứng rõ ràng cho cuộc khủng hoảng nhân khẩu học của Trung Quốc.
Vào cuối những năm 1960, thành phố Như Đông thuộc tỉnh Giang Tô đông dân đến mức được chính phủ chọn để thí điểm chính sách một con.
Gần 60 năm sau, nơi đây là thành phố sống thọ nhất của đất nước — gần 39% dân số ở độ tuổi trên 60, cao hơn gấp đôi so với con số toàn quốc là 18,7%. Do đó, các trường học phải đóng cửa và các trang trại trồng lúa và bông phải vật lộn để tìm kiếm công nhân, trong khi phần dân số già thường phải sống bằng những khoản lương hưu ít ỏi.
Tình trạng khó khăn của Như Đông là lời dự báo về những thách thức nhân khẩu học của Trung Quốc với quy mô và tốc độ sẽ làm lu mờ các cuộc khủng hoảng tương tự ở Nhật Bản và Italy. Tháng trước, Ấn Độ đã đánh bại Trung Quốc để trở thành quốc gia đông dân nhất thế giới. Thực trạng này xảy ra sau khi dân số Trung Quốc vào năm ngoái bị giảm lần đầu tiên kể từ những năm 1960.
Đối với Bắc Kinh, cuộc khủng hoảng nhân khẩu học sẽ đòi hỏi những bước cải cách khó khăn đối với mô hình tăng trưởng vốn biến Trung Quốc thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, trong đó việc chuyển hướng chi tiêu từ cơ sở hạ tầng và tài sản sang lương hưu và chăm sóc sức khỏe cũng như cố gắng tìm công nhân trẻ hơn cho các nhà máy. Bắc Kinh cũng sẽ cần giải quyết sự bất bình đẳng nghiêm trọng trong hệ thống lương hưu, trong đó nhiều cư dân thành thị nhận được khoản trợ cấp cao hơn nhiều so với hầu hết người lao động nhập cư và cư dân nông thôn.
“Phát triển dân số là một vấn đề sống còn”, Chủ tịch Tập Cận Bình nhấn mạnh. Ông nêu rõ phương châm mới của Trung Quốc là “phát triển dân số chất lượng cao”, trong đó nhấn mạnh sự cần thiết của việc chăm sóc và giáo dục trẻ em tốt hơn, đồng thời giảm bớt gánh nặng nuôi gia đình. “Những gì bạn thấy ở Như Đông mới chỉ là khởi đầu. Một ngày nào đó, nó có thể trở thành thành phố ma”, ông Huang Wenzheng, thành viên cấp cao tại Trung tâm Trung Quốc và Toàn cầu hóa, cho biết.
Nhiều cư dân lớn tuổi ở Như Đông đang tiếp tục làm việc dù đã qua tuổi nghỉ hưu. Ảnh: FT
Khi chính sách một con được đưa ra, người dân hy vọng nó sẽ giúp xóa đói giảm nghèo trong những hộ gia đình đông đúc ở Như Đông bằng cách giảm số miệng ăn. Wu Aiping, người điều hành một cơ sở chăm sóc người cao tuổi khác ở thành phố này cho biết: “Không ai có gì để ăn vào những năm 1960”. Theo thời gian, chính sách một con bén rễ và quy mô gia đình giảm dần. Đến những năm 1980, khi nền kinh tế Trung Quốc phát triển, những người trẻ tuổi bắt đầu rời quê hương để tìm công việc lương cao hơn ở Thượng Hải và các thành phố phía Đông khác. Năm 2016, Trung Quốc cuối cùng đã từ bỏ chính sách một con khi tỷ lệ sinh giảm mạnh. Nhưng đã quá muộn đối với Như Đông.
Trong thập kỷ kết thúc vào năm 2020, dân số của thành phố này đã giảm gần 12% xuống còn khoảng 880.000 người. Thu nhập năm 2022 là 43.645 nhân dân tệ (khoảng 150 triệu đồng) trên đầu người, mặc dù cao so với phần còn lại của Trung Quốc, nhưng lại tụt hậu hơn 12% so với các thành phố khác thuộc tỉnh Giang Tô. Người già lại càng bần hàn hơn. Nhiều người lớn tuổi cho biết lương hưu mỗi tháng của họ là chưa đầy 300 nhân dân tệ. Năm 2021, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cho biết trợ cấp hưu trí nông thôn trung bình hàng tháng là 170 nhân dân tệ. Con số này thấp hơn chuẩn nghèo tuyệt đối ở nông thôn là 192 nhân dân tệ mỗi tháng do chính quyền trung ương quy định.
Hầu hết người già nghèo ở nông thôn không muốn xin tiền con cái do chi phí sinh hoạt ngày càng tăng ở Trung Quốc. Vì chính sách một con, một số cặp vợ chồng trẻ phải chăm sóc tới tám ông bà và bốn cha mẹ ngoài con cái. Kết quả, nhiều người cao tuổi vẫn cần kiếm sống bằng mọi cách có thể. Dưới bóng chùa Guoqing 1.200 năm tuổi ở Như Đông, một người bán nhang 77 tuổi chia sẻ bà nhận được một khoản tiền trợ cấp ít ỏi từ nhà nước nhưng vẫn làm việc vì không muốn trở thành gánh nặng cho con trai. Một người lái xe ba bánh 64 tuổi cho biết ông đã quá già để làm nghề mộc trước đây nên phải chuyển hướng.
Những người nông dân cao tuổi vẫn xuất hiện trên những cánh đồng. “Người già làm việc là điều tốt. Nếu chỉ ở nhà, họ rất hay ốm”, người giám sát của một nhóm lao động gồm những người trên 70 tuổi cho biết. Họ đang cuốc ruộng trồng hành và được trả 8 nhân dân tệ một giờ. Nhiều người sử dụng lao động và chính quyền địa phương hy vọng sẽ thu hút được lao động trẻ tuổi. Do đó, họ đưa ra các chế độ đãi ngộ từ mức lương cao hơn đến nhà ở được trợ cấp.
Những gian hàng phải đóng cửa vì thiếu người lao động. Ảnh: FT
Một tấm áp phích tuyển dụng của nhà máy do tập đoàn thực phẩm, đồ uống và dược phẩm Ireland Kerry điều hành, cho biết các công nhân nam trẻ tuổi có thể làm việc vận hành máy với mức lương hàng tháng từ 6.500 nhân dân tệ trở lên. Con số này là 5.800 nhân dân tệ đối với lao động nam không có kỹ năng ở độ tuổi 40-55. Tại một khu nhà ở mới phát triển trong thành phố, các đại lý bất động sản cho biết chính quyền địa phương sẽ giảm giá cho người mua nhà có bằng tiến sĩ, thạc sĩ hoặc trình độ kỹ thuật hoặc là gia đình có hai con.
Các dự án thí điểm tương tự đã được triển khai tại 20 thành phố khác nhằm xây dựng “kỷ nguyên mới của văn hóa hôn nhân” nhằm khuyến khích sinh con. Bắc Kinh cũng đã đề xuất hạn chế của hồi môn và đám cưới xa hoa để giảm chi phí kết hôn. Một số thành phố đang tặng tiền mặt cho các gia đình có con thứ ba, trong khi những thành phố khác đang mở rộng thời gian nghỉ thai sản và sinh con. Các chương trình hỗ trợ sinh sản như thụ tinh trong ống nghiệm cũng được hưởng trợ cấp.
Tuy nhiên, các nhà phân tích đặt câu hỏi liệu những sáng kiến đó có đủ để bảo vệ nền kinh tế Trung Quốc khỏi sự suy giảm nhân khẩu học hay không - điều mà một số người dự đoán có thể làm giảm tăng trưởng Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) xuống 1 điểm phần trăm mỗi năm cho đến năm 2035. Với tốc độ hiện tại, Trung Quốc sẽ có tỷ lệ công nhân trên người về hưu sẽ là 1:1 vào cuối thế kỷ này, giảm đáng kể so với tỷ lệ 4:1 hiện nay.
Theo ông Bert Hofman, Giám đốc Viện Đông Á tại Đại học Quốc gia Singapore, để bù đắp điều này, chính phủ cần dần dần khuyến khích mọi người làm việc ở ngoài độ tuổi nghỉ hưu hiện tại là 50 đối với phụ nữ và 60 đối với nam giới.
Các nhà hoạch định chính sách cũng cần mở rộng quỹ lương hưu tư nhân và nâng cấp ngành y tế. Ông Hofman nói: “Cần một gói cải cách toàn diện mang tất cả những điều này lại với nhau. Nếu không, các thành phố bán nông thôn như Như Đông sẽ phải vật lộn để chăm sóc người già”.