Đất hiếm có vai trò quan trọng trong ngành công nghiệp ô tô. Ảnh: THX/TTXVN
Theo Ben Bowie, Tổng giám đốc của TMP Public và là chuyên gia về quản lý rủi ro chính trị và xã hội, trước khi sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng khoáng sản quan trọng của Trung Quốc trở thành vấn đề toàn cầu, Nhật Bản đã đối mặt với thách thức này hơn một thập kỷ trước.
Kinh nghiệm của Nhật Bản trong việc điều chỉnh chiến lược chuỗi cung ứng trước lệnh cấm xuất khẩu nguyên tố đất hiếm (REE) từ Trung Quốc vào năm 2010 đã cung cấp những bài học quý giá. Khi các quốc gia khác, đặc biệt là trong bối cảnh chuyển đổi năng lượng xanh, đang tìm cách giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc, họ có thể học hỏi từ những thành công và sai lầm của Nhật Bản.
Tranh chấp năm 2010 và bước ngoặt của Nhật Bản
Năm 2010, một cuộc tranh chấp lãnh thổ giữa Nhật Bản và Trung Quốc dẫn đến việc Trung Quốc thực hiện lệnh cấm xuất khẩu các nguyên tố đất hiếm (REE) sang Nhật Bản. Dù lệnh cấm chỉ kéo dài hai tháng, nó đã đánh thức Nhật Bản về mức độ phụ thuộc quá lớn vào nguồn cung từ Trung Quốc. REE, là những khoáng sản quan trọng trong nhiều ngành công nghiệp, đặc biệt là công nghệ cao và năng lượng xanh, đã trở thành tâm điểm trong chiến lược chuỗi cung ứng của Nhật Bản kể từ đó.
Từ kinh nghiệm đau thương đó, Nhật Bản đã thực hiện nhiều biện pháp để đa dạng hóa nguồn cung khoáng sản, đầu tư vào các nhà sản xuất và chế biến thay thế, tăng cường tích trữ và thúc đẩy các giải pháp công nghệ thay thế.
Cụ thể, sau lệnh cấm năm 2010, Nhật Bản đã nhanh chóng đầu tư vào các nhà sản xuất và chế biến khoáng sản bên ngoài Trung Quốc. Một ví dụ điển hình là Lynas, một công ty có trụ sở tại Australia, đã trở thành một nhà cung cấp REE quan trọng nhờ sự hỗ trợ của các công ty và nhà đầu tư Nhật Bản. Điều này giúp Nhật Bản giảm bớt sự phụ thuộc vào Trung Quốc, đồng thời tạo ra nguồn cung khoáng sản ổn định từ các đối tác đáng tin cậy.
Tuy nhiên, dù đã giảm được sự phụ thuộc vào nguồn cung khoáng sản thô từ Trung Quốc, Nhật Bản vẫn phải đối mặt với thực tế là Trung Quốc chiếm gần 90% hoạt động chế biến REE toàn cầu. Điều này nhấn mạnh rằng, việc chỉ tập trung vào nguồn cung nguyên liệu là chưa đủ, mà cần có một chiến lược toàn diện hơn để đảm bảo sự bền vững của chuỗi cung ứng.
Tích trữ khoáng sản
Một trong những biện pháp quan trọng mà Nhật Bản đã thực hiện ngay sau lệnh cấm là tích trữ khoáng sản quan trọng. Tuy nhiên, kinh nghiệm này cũng chỉ ra những rủi ro khi thực hiện không đúng cách. Sau lệnh cấm vận của Trung Quốc, các công ty Nhật Bản đã vội vã tích trữ đất hiếm, dẫn đến tình trạng bong bóng giá kéo dài hơn một năm. Dù vậy, việc tích trữ vẫn được xem là một biện pháp quan trọng để đối phó với những biến động ngắn hạn trong chuỗi cung ứng.
Một số quốc gia khác cũng đã bắt đầu áp dụng biện pháp tích trữ tương tự, như Mỹ và Hàn Quốc. Tuy nhiên, việc này sẽ hiệu quả hơn khi các quốc gia hợp tác để tạo ra kho dự trữ chung, giảm thiểu rủi ro gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu.
Cùng với đó, Nhật Bản đã đầu tư vào nghiên cứu và phát triển các công nghệ sử dụng ít REE hơn hoặc thay thế chúng bằng các vật liệu khác. Một ví dụ là trong ngành công nghiệp ô tô, các nhà sản xuất Nhật Bản đã hướng đến các công nghệ như xe chạy bằng hydro, nhằm giảm sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng REE từ Trung Quốc.
Tuy nhiên, chiến lược này cũng có nhược điểm. Trong khi Nhật Bản phát triển công nghệ hydro, các đối thủ cạnh tranh, đặc biệt là Trung Quốc, đã tập trung vào xe điện (EV). Kết quả là, Trung Quốc đang dần chiếm lĩnh thị trường xe điện toàn cầu, để lại Nhật Bản ở thế yếu trong cuộc cạnh tranh.
Một trong những chiến lược lâu dài của Nhật Bản là thúc đẩy tái chế REE và các khoáng sản quan trọng khác. Tuy nhiên, quá trình này vẫn còn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là khi tái chế REE chưa thể được thương mại hóa rộng rãi trước thập kỷ 2030. Nhật Bản cũng đang gặp phải các rào cản về công nghệ và giá cả trong việc mở rộng quy mô tái chế các vật liệu khác như lithium và coban.
Kinh nghiệm của Nhật Bản trong việc đối phó với sự thống trị chuỗi cung ứng của Trung Quốc đưa ra nhiều bài học quan trọng cho các quốc gia khác. Việc đầu tư vào các nhà sản xuất thay thế, tích trữ khoáng sản, và phát triển công nghệ thay thế là những phản ứng cần thiết để giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc. Tuy nhiên, cũng không thể phủ nhận rằng Trung Quốc sẽ vẫn đóng vai trò quan trọng trong chuỗi cung ứng khoáng sản toàn cầu trong tương lai gần.
Điều quan trọng là phải cân bằng giữa việc giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc và tiếp tục hợp tác với quốc gia này. Như Nhật Bản đã chứng minh, sự hợp tác toàn cầu, đặc biệt là thông qua các liên minh như Đối tác An ninh Khoáng sản (MSP), có thể giúp giảm thiểu rủi ro và xây dựng chuỗi cung ứng khoáng sản bền vững cho tương lai.