Trong bối cảnh sắp xếp lại đơn vị hành chính và yêu cầu tái cấu trúc mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững, xã Bình Liêu (tỉnh Quảng Ninh) – đơn vị hành chính mới được thành lập từ việc sáp nhập thị trấn Bình Liêu, xã Vô Ngại và xã Húc Động – đang đứng trước cơ hội lớn để tái định vị thương hiệu du lịch. Với lợi thế nổi trội về bản sắc văn hóa các dân tộc Tày, Dao, Sán Chỉ cùng hệ sinh thái tự nhiên đa dạng.
Văn hóa bản địa – trụ cột của phát triển du lịch cộng đồng
Trong xu thế phát triển du lịch hiện nay, văn hóa ngày càng được nhìn nhận không chỉ là “phần hồn” của điểm đến, mà còn là nguồn lực quan trọng để tạo ra sản phẩm khác biệt, nâng cao năng lực cạnh tranh. Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng đã khẳng định văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng thúc đẩy phát triển đất nước. Trên tinh thần đó, tỉnh Quảng Ninh xác định phát triển du lịch gắn với bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống là một trong những định hướng chiến lược lâu dài.
Bình Liêu luôn chú trọng việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.
Đối với xã Bình Liêu mới, phát triển du lịch cộng đồng dựa trên nền tảng văn hóa bản địa không chỉ là lựa chọn phù hợp, mà còn là hướng đi tất yếu. Sau sáp nhập, địa bàn xã hình thành một không gian văn hóa – du lịch liên hoàn, hội tụ đầy đủ các yếu tố từ trung tâm dịch vụ, sinh hoạt đô thị (thị trấn Bình Liêu cũ), vùng di sản văn hóa Tày, Dao (Vô Ngại cũ) đến cảnh quan sinh thái đặc sắc gắn với đời sống người Sán Chỉ (Húc Động cũ).
Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy, việc khai thác các giá trị văn hóa phục vụ du lịch tại Bình Liêu thời gian qua vẫn còn phân tán, thiếu chiều sâu. Nhiều sản phẩm du lịch còn mang tính tự phát, trùng lặp, chưa làm nổi bật được “câu chuyện văn hóa” của từng cộng đồng dân tộc. Mâu thuẫn giữa bảo tồn và khai thác, giữa giữ gìn tính nguyên bản và yêu cầu thương mại hóa vẫn là bài toán đặt ra cho chính quyền và người dân địa phương.
Không gian văn hóa đa sắc – lợi thế riêng có của Bình Liêu
Một trong những điểm nổi bật của xã Bình Liêu sau sáp nhập là sự đa dạng văn hóa dân tộc, tạo nên một không gian văn hóa – du lịch liên hoàn hiếm có ở khu vực miền núi phía Bắc.
Văn hóa Tày đóng vai trò như một trục kết nối từ truyền thống đến hiện đại. Khu vực thị trấn Bình Liêu cũ và xã Vô Ngại là nơi cư trú tập trung lâu đời của người Tày, nổi bật với nghệ thuật hát Then – đàn Tính, Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Các lễ hội truyền thống như Lồng Tồng, lễ hội đình Lục Nà không chỉ mang giá trị tín ngưỡng mà còn là không gian cố kết cộng đồng. Ẩm thực Tày với phở xào, khâu nhục, bánh coóc mò… đã từng bước trở thành “đặc sản ký ức” đối với du khách.
Các cô gái với trang phục đặc trưng của dân tộc Sán Chỉ trên sân bóng.
Ở khu vực Húc Động, văn hóa Sán Chỉ lại thể hiện sự hòa quyện chặt chẽ giữa con người và thiên nhiên. Lễ hội hát Soóng Cọ, danh thắng thác Khe Vằn, tri thức canh tác dong riềng và nghề làm miến dong thủ công tạo nền tảng quan trọng để phát triển du lịch sinh thái – nông nghiệp. Hình ảnh phụ nữ Sán Chỉ trong trang phục truyền thống tham gia các hoạt động thể thao đã tạo hiệu ứng truyền thông mạnh mẽ, góp phần định hình hình ảnh một Bình Liêu giàu bản sắc, năng động và thân thiện.
Cộng đồng người Dao (Thanh Phán, Thanh Y) tại Vô Ngại và vùng lân cận lại sở hữu chiều sâu văn hóa tâm linh và kho tàng tri thức bản địa phong phú, đặc biệt là các bài thuốc tắm lá, ngâm chân thảo dược, các nghi lễ vòng đời như lễ Cấp sắc.
Đánh giá về tiềm năng này, PGS.TS Phạm Hồng Long, Khoa Du lịch học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, cho rằng: “Bình Liêu có lợi thế rất đặc biệt khi hội tụ được nhiều lớp văn hóa dân tộc trong cùng một không gian hành chính. Nếu biết khai thác đúng cách, văn hóa không chỉ là ‘phông nền’ cho du lịch, mà có thể trở thành lõi sản phẩm, tạo ra giá trị gia tăng cao và sức cạnh tranh bền vững. Vấn đề then chốt là phải đặt cộng đồng vào vị trí trung tâm, để người dân vừa là chủ thể sáng tạo, vừa là người hưởng lợi từ du lịch”.
Chuyển hóa di sản thành sản phẩm du lịch đặc thù
Theo PGS.TS Phạm Hồng Long, để xây dựng thương hiệu du lịch cộng đồng bền vững, Bình Liêu cần chuyển dịch từ tư duy “khai thác tài nguyên” sang “quản trị giá trị văn hóa”, trong đó mỗi sản phẩm du lịch phải kể được một câu chuyện và mang lại lợi ích thực chất cho cộng đồng.
Một trong những hướng đi được đánh giá cao là phát triển mô hình homestay gắn với bảo tồn kiến trúc truyền thống, coi mỗi ngôi nhà là một “bảo tàng sống”. Thay vì phá bỏ nhà gạch đất, nhà trình tường để xây mới, người dân được khuyến khích cải tạo theo hướng giữ nguyên kết cấu truyền thống, đồng thời nâng cấp không gian sinh hoạt bên trong để đáp ứng nhu cầu tiện nghi của du khách. Gia chủ không chỉ cung cấp dịch vụ lưu trú mà còn là “người kể chuyện”, giới thiệu về lịch sử dòng họ, phong tục tập quán và đời sống văn hóa địa phương.
Hoạt động trải nghiệm chèo Sup. Ảnh: TN
Ẩm thực cũng cần được nâng tầm từ món ăn dân dã thành trải nghiệm văn hóa. Các hoạt động như lớp học nấu ăn, trải nghiệm chế biến bánh truyền thống, thưởng thức ẩm thực gắn với câu chuyện lễ tết, nghi lễ của từng dân tộc sẽ giúp gia tăng giá trị cảm nhận, kéo dài thời gian lưu trú và mức chi tiêu của du khách. Chợ phiên Bình Liêu có thể được quy hoạch thành không gian trải nghiệm ẩm thực vùng cao, nơi du khách vừa thưởng thức, vừa quan sát quy trình chế biến tại chỗ.
Đối với nghệ thuật dân gian và lễ hội, việc “sân khấu hóa” cần được thực hiện một cách tiết chế, tôn trọng yếu tố thiêng và tính nguyên bản. Các đội văn nghệ thôn bản hoạt động bán chuyên nghiệp, biểu diễn trong không gian thực cảnh như nhà sàn, bếp lửa, bãi đất cộng đồng… sẽ mang lại trải nghiệm chân thực hơn so với sân khấu hóa đại trà. Bên cạnh đó, các tour trải nghiệm ngắn như học hát Then, Soóng Cọ, tìm hiểu nghi lễ truyền thống cũng là sản phẩm phù hợp với xu hướng du lịch trải nghiệm hiện nay.
Hướng tới thương hiệu du lịch cộng đồng đặc sắc vùng Đông Bắc
PGS.TS Phạm Hồng Long đề xuất: Bên cạnh các giải pháp đã nêu, để du lịch cộng đồng Bình Liêu phát triển thực chất và bền vững, cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế liên kết chuỗi giá trị và nâng cao năng lực quản trị điểm đến.
Trước hết, chính quyền địa phương cần sớm xây dựng bộ tiêu chí nhận diện thương hiệu du lịch cộng đồng Bình Liêu, trong đó xác định rõ các giá trị cốt lõi, thông điệp truyền thông và nhóm sản phẩm chủ lực. Đây sẽ là cơ sở để tránh tình trạng phát triển manh mún, mỗi thôn bản làm một kiểu, thiếu sự thống nhất về hình ảnh và chất lượng dịch vụ. Đồng thời, cần lồng ghép mục tiêu phát triển du lịch cộng đồng vào các chương trình xây dựng nông thôn mới nâng cao, nông thôn mới kiểu mẫu, coi du lịch là một động lực thúc đẩy bảo tồn văn hóa và cải thiện sinh kế.
Về lâu dài, Bình Liêu cần hướng tới hình thành các tổ hợp tác, hợp tác xã du lịch cộng đồng theo từng cụm văn hóa dân tộc (Tày – Dao – Sán Chỉ), làm đầu mối kết nối với doanh nghiệp lữ hành. Mô hình này giúp người dân tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị, từ lưu trú, ẩm thực, biểu diễn văn nghệ đến bán sản phẩm nông nghiệp, thủ công truyền thống, đồng thời tạo cơ chế phân chia lợi ích minh bạch, hạn chế cạnh tranh không lành mạnh trong cộng đồng.
Ngoài ra, chuyển đổi số cần được coi là giải pháp đột phá. Việc xây dựng các sản phẩm truyền thông số, bản đồ du lịch thông minh, câu chuyện số hóa về di sản, lễ hội, làng nghề sẽ giúp Bình Liêu tiếp cận hiệu quả hơn với dòng khách trẻ, khách quốc tế và khách có mức chi tiêu cao. Du lịch cộng đồng chỉ thực sự bền vững khi được đặt trong một hệ sinh thái quản trị hiện đại, nhưng vẫn tôn trọng và nuôi dưỡng các giá trị truyền thống.
Việc khai thác các giá trị văn hóa dân tộc để xây dựng thương hiệu du lịch cộng đồng xã Bình Liêu không chỉ góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương, mà còn là giải pháp quan trọng để bảo tồn và lan tỏa bản sắc văn hóa các dân tộc vùng Đông Bắc. Khi di sản được chuyển hóa thành tài sản, người dân sống được và làm giàu từ chính văn hóa của mình, thì du lịch cộng đồng mới thực sự phát triển bền vững.
Với sự đồng hành của chính quyền kiến tạo, doanh nghiệp dẫn dắt và cộng đồng chủ động, Bình Liêu hoàn toàn có cơ sở để trở thành điểm đến du lịch văn hóa – cộng đồng – sinh thái tiêu biểu, để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng du khách trong nước và quốc tế.
Bài viết theo đặt hàng của Vụ Pháp chế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.