Cơ duyên đưa ông đến với nghệ thuật hát văn từ khi còn nhỏ, từ thích, đến yêu và đến đam mê loại hình nghệ thuật này, để rồi khi thấy hát văn có nguy cơ mai một, ông vừa lo sưu tầm, gìn giữ những bài hát văn, lại vừa tìm cách đưa hát văn đến với công chúng, để công chúng hiểu và yêu loại hình nghệ thuật này. Chúng tôi gặp NSƯT Văn Ty khi ông đang miệt mài truyền dạy hát văn cho các học trò của mình tại Trung tâm nghiên cứu phát triển nghệ thuật âm nhạc Việt Nam, nơi ông đã gắn bó hàng chục năm qua. Nhìn ông kiên nhẫn hướng dẫn cho học trò của mình cách gõ từng nhịp phách, bấm từng phím đàn, sửa cho học trò từng câu hát... có thể thấy được tình yêu của ông với nghệ thuật hát văn, một loại hình nghệ thuật đặc sắc của dân tộc.
NSƯT Văn Ty (áo kẻ) đang dạy các học trò của mình đánh đàn. |
Trò chuyện với chúng tôi, NSƯT Văn Ty cho biết, con đường đưa ông đến với nghệ thuật hát văn, NSƯT Văn Ty nói, ông đến với nghệ thuật hát văn là do gặp “thiên thời, địa lợi”. “Địa lợi” là vì ông sinh ra và lớn lên ở Hành Thiện, Nam Định, vốn là “đất diễn” của nghi lễ hầu đồng từ xa xưa. Từ khi còn nhỏ, ông hay theo mẹ đi lễ, hầu phủ, đã sớm được nghe và tiếp xúc với nghệ thuật hát văn. Còn “thiên thời”, bởi khi ông còn nhỏ, có một cung văn giỏi ở Hà Nội sơ tán về Nam Định, lại ở ngay cạnh nhà ông, vậy là những khi rảnh rỗi, theo bố sang chơi, thấy đàn treo trên vách thì hay nghịch đàn, nghe hát... thế rồi dần dần ông thích hát văn từ lúc nào không rõ.
Thời đó, ông cũng đã được nghe nhiều nghệ sỹ ở đoàn chèo Nam Hà như Thế Tuyền, Kim Liên hát văn rất nổi tiếng, nên ngày càng mê hát văn. Bố lại làm đội trưởng đội văn nghệ xóm, nên ông thường tham gia đàn, hát ở địa phương. Năm 15 - 16 tuổi, ông thi tuyển vào đoàn ca múa nhạc Hà Nam Ninh. Năm 1974, ông đi học nhạc viện Hà Nội, sau 10 năm học ở nhạc viện (4 năm trung cấp, 2 năm cao đẳng và 4 năm đại học), sau khi học xong, ông về công tác tại Viện Nghiên cứu văn hóa dân gian Việt Nam.
NSƯT Văn Ty kể, trong suốt thời gian tham gia học, cho đến sau này tham gia công tác, ông vẫn không ngừng luyện đàn, luyện hát văn, đơn giản là vì ông nhận thấy hát văn là một loại hình nghệ thuật rất độc đáo, mang giá trị nhân văn rất lớn. Tuy nhiên, công việc cũng không dễ dàng gì, bởi nghệ thuật hát văn thường gắn với những giá đồng (hát văn là âm nhạc được sử dụng trong quá trình thực hành nghi thức hầu đồng - nghi thức quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu). Đặc biệt, vào những năm 1975 - 1990, khi đó mọi người vẫn nhìn chầu văn như một hoạt động mê tín cần cấm đoán. Tiếc cho một loại hình âm nhạc đặc sắc của dân tộc đang có nguy cơ bị mai một, nên ông mạnh dạn tìm cách đưa chầu văn ra ngoài xã hội, bằng cách thu những bài hát chầu văn vào băng cátxét. “Hồi đó thu âm ở hãng Hoa Phượng Đỏ dưới Hải Phòng, nhưng tôi không thể thu một đĩa riêng, mà phải nhờ nghệ sỹ Kim Đức. Khi đó một nửa băng là nghệ sỹ Kim Đức hát ca trù, nửa băng còn lại là những bài hát văn do tôi biểu diễn, chỉ có điều khi đó không dám giới thiệu đó là hát văn mà thôi...”, NSƯT Văn Ty nhớ lại.
Sau khi được đưa ra thị trường, những bài hát văn do NSƯT Văn Ty biểu diễn được nhiều người nghe và yêu thích, nghệ thuật hát văn dần đến gần hơn với công chúng. Sau khi nghệ thuật hát văn được công chúng đón nhận, ông lại tiếp tục nghĩ đến việc đưa những giá hầu đồng đến với công chúng. NSƯT Văn Ty cho biết: “Trước kia, chỉ có những gia đình nhà quan, các tiểu thương làm ăn buôn bán giàu có mới có tiền tổ chức được những giá đồng, mới được xem hầu đồng, người dân nghèo hầu như không được xem bao giờ, chính vì vậy mà đã có rất nhiều đồn thổi về sự thần bí trong hầu đồng, khiến cho nghi lễ tín ngưỡng này bị nhuốm màu mê tín dị đoan. Chính vì vậy, tôi rất muốn đưa hầu đồng ra ngoài công chúng, để mọi người xem, hiểu và thấy được giá trị độc đáo của hoạt động tín ngưỡng này, cũng như hiểu được giá trị của nghệ thuật hát văn”.
Với mong muốn của mình, khoảng những năm 1985 - 1986, khi tham gia sinh hoạt câu lạc bộ nghệ thuật ở Hội Nhạc sỹ Việt Nam, NSƯT Văn Ty mạnh dạn tung ra 4 giá hầu đồng đầu tiên. Sau đó, nhiều đoàn nghệ thuật đã mời ông đến dựng những giá đồng này ra để làm tiết mục biểu diễn trên sân khấu cho đoàn của mình. Dần dần sau này, ông còn hát văn vào trong chèo, trong múa rối nước, từng bước đưa nghệ thuật hát văn đến gần hơn với công chúng, được khán giả yêu thích, cổ vũ nhiệt tình.
NSƯT Văn Ty (bên trái) đang hướng dẫn học trò hát văn. |
Năm 2005, ông là người đầu tiên đưa chầu văn vào vở kịch xiếc “Làng tôi”, một vở xiếc mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam do các nghệ sỹ Liên đoàn Xiếc Việt Nam dàn dựng và biểu diễn. Trong suốt 5 năm, từ 2008 - 2013, kịch xiếc “Làng tôi” đã biểu diễn trên 300 buổi ở nhiều nước trên thế giới, gây được tiếng vang lớn, đặc biệt là ở châu Âu. Thành công của xiếc “Làng tôi” không thể thiếu vai trò của nghệ thuật hát văn, một loại hình nghệ thuật mang đậm bản sắc văn hóa Việt.
Cho đến ngày nay, mỗi khi nhắc đến chầu văn, những người trong nghề thường nhắc đến NSƯT Văn Ty, không chỉ bởi ông là người có “nghề” trong nghệ thuật hát văn, mà ông còn là người dày công đi sưu tầm, ghi chép để gìn giữ lại những điệu hát văn. Suốt một thời gian dài, hễ cứ nghe nói ở đâu có cung văn hát giỏi, nổi tiếng, ông lại lặn lội khăn gói đến gặp, vừa để học hát, vừa tìm hiểu thêm về nghệ thuật hát văn, và sưu tầm lại những làn điệu hát văn khác nhau. NSƯT Văn Ty kể: “Hồi đó, mượn sách ghi chép các làn điệu hát văn khó lắm, vì chủ yếu là sách cổ, những cung văn giỏi, những thầy cúng giỏi mới có sách ghi chép các làn điệu hát văn, nhưng chủ yếu là sách bằng chữ Nho, chữ Hán, rất quý, tôi cũng phải nói khó mãi, các cụ mới cho mượn, tôi mang về dịch ra tiếng Việt, và lưu giữ lại cho đến ngày nay”.
Mấy chục năm gắn bó với sự phát triển của hát văn, NSƯT Văn Ty đã sưu tầm và lưu giữ được hàng trăm bản hát văn với nhiều làn điệu khác nhau. Đến nay, trong tay ông đã có khoảng 50 - 60 làn điệu hát văn khác nhau, trong đó có gần 20 làn điệu cổ. Ông cũng là người vừa biết đàn, hát, gõ, nắm được đầy đủ niêm luật, tinh túy và lề lối của các bậc nghệ nhân hát văn xưa, đồng thời là người trung thành và chú trọng giữ gìn vốn cổ. Ông cũng cho ra đời nhiều bài hát văn do ông tự sáng tác lời mới cho phù hợp với thời cuộc, nhưng vẫn dựa trên những làn điệu cổ, không mất đi bản sắc truyền thống. Ông đã thu hàng chục băng, đĩa hát chầu văn để giới thiệu với công chúng trong và ngoài nước, trong đó có nhiều bài đã được phát sóng trên đài FM của Pháp.
Bên cạnh việc sưu tầm, sáng tạo và đưa nghệ thuật hát văn đến với công chúng, NSƯT Văn Ty còn cùng với các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian tham gia biên soạn và xuất bản nhiều cuốn sách về nghệ thuật hát văn, về tín ngưỡng thờ Mẫu, ông cũng tham gia giảng dạy về nghệ thuật hát văn, dạy hát chầu văn cho nhiều thế hệ học trò. Ông đã từng dạy hát văn và hướng dẫn cho anh Barley Norton, một nghiên cứu sinh người Anh hoàn thành luận án tiến sỹ về chầu văn. Hiện nay, ông đang tiếp tục dạy đang Nguyệt và hát văn cho một nhà nghiên cứu người Pháp, chưa kể đến hàng trăm học sinh người Việt đã theo ông học hát văn, học đánh đàn từ xưa đến nay.
Cả cuộc đời dành cho nghệ thuật hát văn, đam mê hát văn, mong muốn lớn nhất của NSƯT Văn Ty bây giờ là làm sao để nghệ thuật hát văn phát triển, làm sao để xã hội nhìn nhận nghệ thuật hát văn đúng với giá trị đích thực của nó, là một loại hình nghệ thuật đặc sắc. “Riêng tôi, vẫn luôn cố gắng hết sức mình để gìn giữ, bảo tồn những làn điệu hát văn, một loại hình nghệ thuật mang đậm màu sắc văn hóa tín ngưỡng tâm linh của người Việt Nam”, NSƯT Văn Ty khẳng định.
Phương Lan