Theo phong tục của người Tày ở Bắc Giang, khi bố mẹ ở độ tuổi 70 trở lên, con cái sẽ làm lễ mừng thọ (còn gọi là lễ thêm lương) cho bố mẹ nhằm thể hiện tấm lòng hiếu thảo, sự kính trọng và cầu cho ông bà, bố mẹ khỏe mạnh, thêm nhiều thời gian ở bên con cháu.
Có mặt tại thôn Phật Trì, xã Tân Hoa, Lục Ngạn, chứng kiến gia đình bà Hoàng Thị Siêu tổ chức lễ mừng thọ cho người mẹ của mình là cụ Mã Thị Thêu năm nay 81 tuổi, mới thấy hết được ý nghĩa, sự tôn nghiêm của nghi lễ này.
Ngay từ buổi chiều tối hôm trước khi diễn ra lễ mừng thọ, con cháu trong gia đình đã tập trung đông đủ. Người Tày quan niệm mỗi người khi sinh ra đều có bịch gạo mệnh của riêng mình, sở dĩ con người sống được là do vía hội tụ đủ trong người, bịch gạo hồn ở trên trời còn đầy, cây mệnh xanh tươi, cầu mệnh vững chắc. Khi tuổi ngày một già đi, bịch gạo mệnh cũng sẽ vơi, theo đó sức khỏe sẽ yếu và không còn minh mẫn, tức là cây mệnh đã úa và cầu mệnh của người đó đã mục.
Lễ mừng thọ của người Tày thường diễn ra từ đêm hôm trước tới sáng hôm sau với nhiều nghi lễ. Để chuẩn bị cho buổi lễ, người trong gia đình phải chuẩn bị ba mâm cúng dưới chân bàn thờ; trong đó có một mâm chay dành cho bà mụ sinh, một mâm mặn cúng tổ tiên và một mâm dành cho hành binh, hành kiến. Cùng với đó, một bàn thờ thánh sẽ được đặt ngay cạnh nơi bà then làm lễ cúng.
Ngoài những mâm cúng chính, nghi lễ mừng thọ của người Tày không thể thiếu một chiếc lẩu váng tượng trưng cho kho lương của người được mừng thọ, hay còn gọi là lẩu bổ lương. Đây là một khối hình lăng trụ bên ngoài được dán giấy hồng, một chiếc thang nhỏ được cắt từ miếng bìa cứng bằng giấy có 7 bậc thang nếu là đàn ông, 9 bậc thang nếu là đàn bà tượng trưng cho cây cầu mệnh, một cây chuối còn cả gốc rễ được treo tiền vàng tượng trưng cho cây mệnh của người được mừng thọ, một chiếc ô để che mưa nắng và nhiều hình nhân.
Trong nghi lễ này còn có thêm một chiếc áo của người được mừng thọ, đây được gọi là chiếc áo đón vía, bởi qua mỗi chặng đường bà then đều phải cúng then xin vía con cháu và người được mừng thọ.
Ngoài ra, vào ngày này người Tày thường làm rất nhiều món bánh màu để cúng. Đây là một loại bánh truyền thống của dân tộc Tày, được làm bằng gạo nếp có phẩm màu hoặc những loại cây lọc lấy nước có màu đỏ hoặc hồng.
Trong nghi lễ mừng thọ của người Tày ở Bắc Giang, nhân vật chính giữ vai trò quan trọng nhất điều hành buổi lễ là bà Then. Thường thì mỗi gia đình khi làm lễ chỉ mời tới một bà Then nhưng nếu gia đình nào đã có người đi làm Then thì trong ngày này phải mời thêm một hoặc hai bà Then nữa. Ngoài những lời then quen thuộc được coi là vốn liếng không thể thiếu trong lễ mừng thọ, bà Then còn có những vật dụng đi kèm là một cây đàn tính, một chiếc quạt, hai thẻ âm dương, một bộ nhạc ngựa. Bên cạnh bà Then có thêm một người giúp việc thắp hương, đốt tiền vàng, rót rượu, họ làm công việc này song song với việc cúng của bà then.
Ngoài bà Then ra, trong các nghi lễ cúng mừng thọ của người Tày, người con rể đóng một vai trò khá quan trọng. Con rể sẽ tự tay quay một con lợn mang xuống làm lễ mừng thọ bố, mẹ vợ; sau khi lễ cúng xong, người con rể sẽ mang cây chuối đi trồng vào góc vườn của gia đình, từ đó việc chăm sóc cây chuối là nhiệm vụ của người con trai cả. Điều này có nghĩa con gái con rể chỉ đến thăm bố mẹ, còn người con trai mới là người trực tiếp chăm sóc, phụng dưỡng bố mẹ.
Khi khâu chuẩn bị đã xong, bà Then bắt đầu thực hiện nghi lễ mừng thọ bằng những lời Then đầy ý nghĩa. Những nghi lễ này được cúng thâu đêm đến sáng. Trước tiên, bà Then sẽ trình bày lý do, nhờ tổ tiên trong gia đình chứng giám buổi lễ, tiếp theo bà Then cùng đoàn quân đi qua các cửa Táo quân, Quan âm bồ tát, quan sao. Sau đó bà Then sẽ thay mặt gia đình trình lên Ngọc Hoàng, hai vị Nam Tào, Bắc Đẩu và bà mụ để xin gia hạn cho người được mừng thọ sống thêm ở trần gian một thời gian nữa.
Con cháu, họ hàng trong gia đình đến dự lễ mừng thọ đều phải chuẩn bị những túm gạo nhỏ. Sau khi hành lễ xong những túm gạo đó sẽ được đổ vào một chiếc thúng. Từ thúng gạo này trải một tấm vải đen tượng trưng là cầu nối từ hạ giới lên thiên đình, trên mặt vải đặt những chiếc đũa hình chữ chi cùng vàng mã, tượng trưng cho những thanh cầu và tiền hành lộ. Khi hành lễ xong, lúc mọi người đang ăn uống vui vẻ, người con rể sẽ đến giật tấm vải đen xuống, tượng trưng cho tín sứ trên thiên đình xuống nhận lễ.
Có thể nói, mừng thọ cho người cao tuổi của đồng Tày ở Bắc Giang là một tập tục đẹp không chỉ thể hiện nề nếp, gia phong, lòng kính trọng, biết ơn của con cháu đối với ông, bà, cha, mẹ mà còn mang ý nghĩa về nhân văn sâu sắc.
Đồng Thúy