Bảo tồn tranh Đông Hồ - Bài 2: Những 'báu vật' nhân văn sống

Họ đã sống, làm nghề, giữ nghề, truyền nghề, giúp lan tỏa giá trị nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, đóng góp phần không nhỏ cùng cộng đồng giúp hồi sinh làng nghề truyền thống; qua đó, một lần nữa khẳng định cam kết với UNESCO về các biện pháp cấp bách bảo tồn nghề.

Người truyền "lửa nghề"

Nhắc đến tranh dân gian Đông Hồ, có lẽ mọi người sẽ nghĩ ngay đến Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế (90 tuổi), được ví như “linh hồn” của nghề làm tranh dân gian Đông Hồ. Sinh ra và lớn lên tại khu Đông Khê, phường Thuận Thành, làm tranh từ năm 8 tuổi, chứng kiện sự hưng thịnh và nguy cơ thất truyền nghề, cụ càng thấm thía, mong ước hồi sinh làng nghề lớn hơn ai hết.

Nhớ lại ngày còn nhỏ cùng cha, ông làm tranh dân gian Đông Hồ, cụ Nguyễn Đăng Chế cho biết: “Ngày tôi còn nhỏ là thời kỳ phát triển hưng thịnh nhất của nghề làm tranh. Khắp nơi trong làng, 17 dòng họ cùng làm tranh, buôn bán tấp nập. Tranh Đông Hồ trở thành món quà biếu, đồ trang trí không thể thiếu mỗi độ Tết đến, Xuân về của mỗi gia đình. Tôi cũng cùng cha, ông làm những việc đơn giản như in tranh, phơi tranh, pha màu… Ngày qua ngày, tình yêu tranh cũng lớn dần cùng với tình yêu quê hương, đất nước”.

Đến tuổi trưởng thành, cụ Nguyễn Đăng Chế đi công tác và giảng dạy tại Trường Mỹ nghệ Đông Dương (nay là Đại học Mỹ thuật Công nghiệp), sau đó công tác tại Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc. Ở đây, cụ Chế luôn dành tâm huyết cho việc gìn giữ và phát triển nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ở quê hương mình.

Chứng kiến nghề làm tranh không còn nữa, bản khắc bị mối xông, nhiều gia đình mang ra che chắn chuồng lợn, chuồng gà, giấy điệp phủ bụi, người trẻ dần lãng quên trong làng từng có dòng tranh quý, cụ khi đó còn trẻ quyết tâm xin về nghỉ hưu sớm và viết tiếp hành trình hồi sinh làng nghề.

Xác định đây là quá trình lâu dài, tốn kém, cụ Chế đi khắp nơi, đến từng gia đình, xin, mua lại từng bức tranh, từng bản khắc còn sót lại làm giàu thêm kho tàng tranh dân gian Đông Hồ của gia đình.

Cụ Chế vẫn nhớ như in năm 2013, gia đình cụ được một nhà nghiên cứu người Pháp tặng bộ sách tranh dân gian Đông Hồ. Cụ mày mò cùng con cháu phóng to tranh, mỗi bức lại đục thành các bản khắc để in tranh.

Mặc dù mỗi bản khắc gia đình làm tốn công, tốn sức nhưng đến nay, với tình yêu nghề, gia đình cụ đã khắc thành công hàng chục bản. “Quyển sách có hàng trăm bức tranh Đông Hồ. Đây là nguồn tư liệu quý giá, hành trang cùng tôi hồi sinh tranh dân gian Đông Hồ”, cụ Chế bày tỏ.

Từ tình yêu với nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, cụ Nguyễn Đăng Chế còn là hạt nhân, người "truyền lửa" đam mê, trách nhiệm bảo tồn nghề cho con cháu. Đến nay, gia đình cụ có 3 thế hệ cùng làm nghề làm tranh dân gian Đông Hồ. Giờ đây, niềm vui lớn nhất của cụ không chỉ là những bản khắc được phục dựng, mà là việc các con trong gia đình đã trở thành những người tiếp nối, cùng ông giữ gìn dòng tranh quý.

Đặc biệt, tháng 4/2024, cụ Chế khánh thành Nhà trưng bày tranh dân gian Đông Hồ. Đây là nhà trưng bày tranh dân gian Đông Hồ tư nhân đầu tiên tại Bắc Ninh, góp phần bảo tồn, phát huy giá trị nghề làm tranh dân gian Đông Hồ. Nhà trưng bày giúp du khách hiểu biết đầy đủ, thú vị về các quy trình vẽ mẫu, tạo màu, in tranh của một dòng tranh dân gian đã tồn tại từ nhiều thế kỷ ở Việt Nam. Đây cũng là không gian lưu giữ những ký ức, tư liệu, hình ảnh, kỷ vật tiêu biểu về cuộc đời đam mê, sự nghiệp bảo tồn di sản văn hóa của làng Đông Hồ của dân tộc Việt Nam và của gia đình Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế.

Sáng tạo, phát huy giá trị dòng tranh

Hồi sinh Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ không chỉ đơn thuần là lưu giữ, làm nghề và truyền nghề. Đối với Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh, nữ nghệ nhân duy nhất của làng tranh Đông Hồ, yêu nghề chính là tự mình gắn trách nhiệm lan tỏa dòng tranh, bảo tồn nghệ thuật truyền thống đi đôi với làm mới chủ đề, đa dạng các loại hình quảng bá.

Xuất thân từ gia đình có nghề làm tranh Đông Hồ và về làm dâu trong gia đình có truyền thống làm nghề tranh dân gian nhiều đời, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh được “truyền lửa” tình yêu di sản và luôn mang trong mình khát khao phát triển nghề.

Trân trọng những sản phẩm tranh được in thủ công từ ván gỗ, phối hợp màu sắc tự nhiên từ màu đỏ của đất, màu vàng hoa hòe, màu trắng từ vỏ sò điệp…, những câu chuyện đậm tính nhân văn đằng sau những bức tranh ấy, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh không chỉ sưu tầm phục chế nghề truyền thống của ông, cha để lại, mà còn sáng tác, sáng tạo nhiều chủ đề mới cho tranh dân gian Đông Hồ, phù hợp với thị hiếu thẩm mỹ đương đại để tìm kiếm cơ hội mở rộng thị trường.

Theo Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh, sinh ra trên mảnh đất Quan họ với nhiều hội hè, đình đám nên bà đã sáng tác nhiều chủ đề như tranh về chùa Dâu, chùa Bút Tháp, tượng A Di Đà, thủy đình Đền Đô, chợ Tết, cô gái Quan họ... Đặc biệt, dịp Tết Nguyên đán mỗi năm, bà Oanh đều sáng tác những bức tranh về con vật biểu tượng trong năm, có thể làm thêm bộ lịch, nhờ vậy, công chúng khá thích thú, đặc biệt giới trẻ đón nhận nhiệt tình.

Hiện tại, xưởng sản xuất tranh của gia đình bà Oanh đang lưu giữ hơn 1.000 bản khắc gỗ cổ với nhiều thể loại như: Tranh thờ cúng, tranh lịch sử, tranh chúc tụng, tranh phong cảnh, tranh truyện..., cùng với hàng trăm bản khắc gỗ của hơn 50 mẫu tranh bà tự sáng tác.

Để có được những bức tranh ấy, bà Oanh đến tận thực địa, chụp cảnh vật ở nhiều góc độ, rồi về nhìn vào đó để vẽ theo, mang lại sức sống mới cho dòng tranh dân gian Đông Hồ, đáp ứng được nhu cầu văn hóa tâm linh, tín ngưỡng của nhân dân.

Trong số hơn 50 mẫu tranh hiện đại do bà Nguyễn Thị Oanh sáng tác, nhiều tác phẩm đã đạt giải cao tại các cuộc thi sản phẩm làng nghề tiêu biểu như: Giải thưởng dành cho sản phẩm được nhiều người yêu thích nhất tại Triển lãm làng nghề năm Du lịch quốc gia Đồng bằng sông Hồng - Hải Phòng năm 2013; tác phẩm “Chùa Bút Tháp” đạt Huy chương Vàng tại Festival Bắc Ninh năm 2014, giải A trưng bày sản phẩm làng nghề do Báo Nông thôn ngày nay tổ chức năm 2015, giải Nhì (không có giải Nhất) cuộc thi thiết kế sản phẩm du lịch Bắc Ninh năm 2019...

Nhiều năm qua, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh tích cực tham gia các hoạt động trình diễn, giới thiệu, quảng bá nghề làm tranh dân gian tại các sự kiện quan trọng ở trong nước và quốc tế. Dưới sự hướng dẫn, giới thiệu của Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh, du khách quốc tế ngưỡng mộ trước một dòng tranh dân gian đặc sắc, quý giá của người Việt Nam, với nguyên liệu từ thiên nhiên, mang phong cách sáng tạo độc đáo, không giống với bất kỳ nơi nào trên thế giới.

Ngoài ra, du khách còn được trải nghiệm in tranh, tìm hiểu sâu hơn về vẻ đẹp, phong tục văn hóa truyền thống cùng những ước mơ, khát vọng, triết lý sống của người Việt Nam thông qua ngôn ngữ nghệ thuật đặc sắc trên nền giấy dó lấp lánh sắc điệp của tranh Đông Hồ.

Hơn 50 năm sưu tầm, sáng tạo và sản xuất tranh dân gian, hiện nay, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh vẫn hằng ngày cần mẫn làm nghề và truyền nghề. Bà cùng con cháu nỗ lực gìn giữ, phát huy kho báu di sản mà cha, ông để lại, với ước nguyện giữ nghề làm tranh dân gian Đông Hồ sống mãi, để sắc màu dân tộc, tinh hoa văn hóa của đất nước và tâm hồn người Việt ngày càng tỏa sáng với thế giới...

Bài cuối: Cấp bách hồi sinh nghề làm tranh