Trung Quốc và sai lầm khi bộc lộ quyền lực quá sớm

Thời điểm giữa năm 2014, cạnh tranh chiến lược ở châu Á trở nên nóng bỏng. Trung Quốc cho hạ đặt giàn khoan trái phép trong vùng thềm lục địa, vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam; cùng lúc phái các tàu ngăn cản đường tiếp tế của Philippines tại bãi cạn tranh chấp giữa hai bên, không chấp nhận việc Manila khởi kiện ra Tòa án quốc tế. Trên hướng bắc, máy bay chiến đấu của Nhật Bản, Trung Quốc chút nữa đã có va chạm tại vùng nhận diện phòng không chồng lấn, trong khi Nga và Trung Quốc có các cuộc tập trận ngay ở biển Hoa Đông.

Bối cảnh và diễn biến

Quan hệ Nga – Trung chuyển sang một giai đoạn mới, với việc hai nước đạt được nhiều thỏa thuận mang tính liên minh hợp tác, với hợp đồng khủng 400 tỉ USD, cùng cam kết hợp tác trong lĩnh vực khoa học - kĩ thuật, thương mại quân sự. Cùng thời điểm, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình thách thức trật tự chiến lược do Mỹ đứng đầu, với việc Bắc Kinh củng cố vai trò tại Diễn đàn về phối hợp hành động và các biện pháp củng cố niềm tin ở châu Á (CICA) mà ở đó Mỹ và các đồng minh bị gạt ra rìa.


Tại Đối thoại Shangri-La lần thứ 13 ở Singapore (30/5-01/6), Thủ tướng Shinzo Abe ngỏ ý Nhật Bản mong muốn trở thành đối tác an ninh của những nước có “hục hoặc” với Trung Quốc. Bộ Trưởng Quốc phòng Mỹ Chuck Hagel cảnh báo Trung Quốc về các hành vi “ức hiếp, hù dọa”. Đáp lại, Phó Tổng tham mưu trưởng Quân giải phóng Nhân dân Trung Quốc Vương Quán Trung chỉ trích quan điểm của cả Tokyo và Washington, coi đây là những phát biểu vượt khỏi “lằn ranh” có thể chấp nhận được trong quan hệ ngoại giao.

Điểm qua những sự kiện trên, có thể thấy một bức tranh cho môi trường an ninh châu Á: Đó là cạnh tranh chiến lược ngày càng tăng giữa Trung Quốc và hệ thống liên minh của Mỹ, hoặc là dẫn đến xung đột quy mô, hoặc là sự thoái lui của Mỹ tạo điều kiện để Trung Quốc giữ vị thế áp đảo trong trật tự tại châu Á – Thái Bình Dương, khu vực nổi lên là trung tâm của thịnh vượng toàn cầu.

Hiện tại, Trung Quốc vẫn đang cố gắng tranh đấu với những thực tế địa chiến lược lãnh hải ở châu Á mà nước này chưa thấy hài lòng. Đó là lý do mà Bắc Kinh nỗ lực đánh bật Mỹ, các đồng minh hiện tại và đồng minh tiềm năng ở khu vực, thông qua việc phô trương vai trò lãnh đạo và sự tự tin. Có vẻ như Trung Quốc đã lựa chọn thời điểm phù hợp cho hành động của mình. Cuộc khủng hoảng ở Syria và Ukraine đã làm dấy lên những nghi ngờ về quyền lực lãnh đạo của Mỹ, cũng như mức độ sẵn lòng can dự của Washington trong các vấn đề chưa phải là lợi ích trực tiếp, quyết định.

Tự tin quá sớm

Sự thật thì có thể sẽ không đơn giản vậy. Trật tự chiến lược tại châu Á tựa như một vở kịch mà ở đó “vai diễn chính” của Mỹ đang bị nghi ngờ. Tuy nhiên, đây là một trò chơi phức tạp, nhiều lớp. Nếu Trung Quốc vội vàng phản kháng Mỹ và các đồng minh như Nhật Bản, Philippines… thì có thể đó sẽ là toan tính sai lầm. Về mặt dài hạn, sự phô trương sức mạnh quá sớm như Trung Quốc từng thể hiện gần đây sẽ làm tổn hại lợi ích của nước này.

Hãy xem vụ việc Trung Quốc triển khai giàn khoan tại vùng biển quần đảo Hoàng Sa. Với bước đi này, hẳn là Bắc Kinh muốn tạo tiền lệ ở Biển Đông, thay đổi nguyên trạng trên thực địa, đồng thời muốn chứng tỏ “giới hạn” của Mỹ khi tạo lập các quan hệ đối tác mới trong chiến lược “xoay trục” sang châu Á.


Thế nhưng hiệu ứng ngược cũng đã rõ. Các bên có tuyên bố chủ quyền trong tranh chấp với Trung Quốc giờ không còn ảo tưởng về việc một Trung Hoa hùng mạnh hơn sẽ cư xử một cách đúng mực. Điều này sẽ khuyến khích các nước tăng cường sợi dây an ninh với Mỹ, Nhật Bản, củng cố tiềm lực quốc phòng, để buộc Bắc Kinh phải nhìn nhận quan điểm. Đó là lý do Malaysia, Indonesia, Singapore và Philippines đang thúc đẩy hợp tác hải quân với Mỹ.

Việc Trung Quốc lớn tiếng tuyên bố về trục Moskva - Bắc Kinh cũng cần phải được nghiên cứu kĩ. Nhiều chuyên gia phân tích cảnh báo trên truyền thông phương Tây rằng trục này là huyễn hoặc, là cách tuyên truyền của cả Nga và Mỹ. Những cam kết hợp tác về năng lượng, khoa học kĩ thuật, chuyển giao vũ khí… không thể khỏa lấp được khoảng trống niềm tin chiến lược giữa Moskva và Bắc Kinh.

Nga không muốn là đối tác “dưới cơ” của Trung Quốc và Moskva vẫn bán khí đốt cho Nhật, vũ khí hiện đại cho Ấn Độ, một số nước Đông Nam Á… Các nhà chiến lược của cả hai bên đều “để mắt” lẫn nhau, với sự e ngại về những căng thẳng dài hạn. Một trong những lý do dẫn đến việc Nga quyết định giữ kho vũ khí hạt nhân chiến thuật và bảo lưu học thuyết “đánh đòn trước” là do sức mạnh truyền thống của Moskva đang suy giảm trước Trung Quốc. Vậy nên, ngay cả khi lâm vào một cuộc khủng hoảng quân sự với Mỹ, Trung Quốc cũng không thể mong đợi Nga sẽ có hành động can thiệp. Trong bất kì tình huống nào, Hạm đội Thái Bình Dương của Nga sẽ không động binh để bảo vệ Trung Quốc.

Ngay cả đến tuyên bố của Trung Quốc về cấu trúc ngoại giao cho châu Á để quản lý “cùng thắng” những vấn đề an ninh tại châu lục mà Trung Quốc đưa ra cũng còn nhiều lỗ hổng. Ý định của ông Tập Cận Bình khi đưa ra tuyên bố về định hướng này tại CICA vừa qua đã lộ rõ: Các cường quốc châu Á phải là người xử lý thách thức của châu Á, hay nói cách khác “châu Á là của người châu Á”. Vấn đề cần làm rõ: châu Á này là châu Á nào và thách thức kia là thách thức chi? Nhìn vào thành viên diễn đàn CICA, có thể thấy phạm vi của tổ chức đa phương này là quá rộng, không giới hạn ở châu Á - Thái Bình Dương, với sự hiện diện của cả Ai Cập, Iraq và Iran nhưng lại không có Nhật Bản, Philippines hay Indonesia - những nước mới chỉ là quan sát viên.

Không có gì là bí mật. Về bản chất, CICA là sáng kiến được Kazakhstan đưa ra hồi những năm 1990, nằm trong một nghị trình khiêm tốn thời hậu Chiến tranh Lạnh. Giờ đây, nó đã có chút biến đổi và được Trung Quốc tiếp sức sau khi Bắc Kinh ngày càng tỏ ra “mất kiên nhẫn” với những thiết chế thiên về ngoại giao ở châu Á - Thái Bình Dương được hình thành trong nhiều thập kỉ qua. Đó là Hội nghị thượng đỉnh Đông Á; Diễn đàn An ninh khu vực (AFR), Hội nghị Bộ Trưởng Quốc phòng các nước ASEAN mở rộng (ADMM+). Dù có mức chuyển đổi chậm dãi, nhưng nó vẫn là trụ cột của trật tự khu vực đa phương, mà ở đó nguyên tắc không đe dọa, tôn trọng luật pháp được chia sẻ và công nhận. Thế nên, thế thượng phong của Trung Quốc ở CICA chỉ là cách nước này tự “đánh bóng” vai trò của mình, là cách thể hiện sách lược “gây thiện cảm” (charm offensive) mà chắc hẳn các nước đều cảnh giác trước ý định "xây dựng lòng tin" của Bắc Kinh.


Hoài Thanh (Nationalinterests)