Người phụ nữ đưa em bé trên xe đẩy đi ngang Nhà hát Quân đội Nga ở Moskva. Ảnh: France24
Theo tờ Wall Street Journal (WSJ), ngoài số lượng binh sĩ Nga thiệt mạng trong cuộc xung đột với Ukraine, số người rời đất nước, lên tới 920.000 công dân tính đến tháng 7/2023 kể từ khi xung đột bắt đầu, thì trước đó từ năm 2020 đến năm 2022, ước tính có khoảng 1,12 triệu người Nga đã chết trong đại dịch COVID. Và đất nước này đang có tỷ lệ sinh thấp nhất trong hơn hai thập kỷ.
Người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov thừa nhận: "Vấn đề nhân khẩu học thực sự là một vấn đề rất cấp bách. Các biện pháp nhằm tăng tỷ lệ sinh là ưu tiên hàng đầu của chính phủ và tổng thống. Hầu hết các mục tiêu phát triển của đất nước đều hướng tới mục tiêu này bằng cách này hay cách khác."
Để đạt được mục tiêu đó, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã tuyên bố năm 2024 là “năm của gia đình”. Ông nhấn mạnh việc nâng cao tỷ lệ sinh là ưu tiên quốc gia, đồng thời đã ban hành các khoản trợ cấp cho những người có từ ba con trở lên, chi tới 157 tỷ USD cho các biện pháp hỗ trợ gia đình và trẻ em trong 6 năm tới. Ông kêu gọi bản thân xã hội Nga cần thay đổi, với việc các gia đình đông con trở nên phổ biến hơn.
"Làm mẹ là thiên chức cao cả của phụ nữ", Tổng thống Putin nói trong bài phát biểu nhân ngày Quốc tế Phụ nữ hồi tháng 3. "Gia đình là điều quan trọng nhất đối với mọi phụ nữ, bất kể cô ấy chọn con đường sự nghiệp nào hay đạt được đỉnh cao nghề nghiệp ra sao".
Trước đó, vào tháng 12/2023, ông Putin cũng kêu gọi phụ nữ Nga học theo truyền thống sinh 7-8 người con. "Nhiều người Nga duy trì truyền thống gia đình, với 4-5 đứa con trở lên được nuôi dậy. Hãy nhớ lại rằng trong các gia đình Nga, bà và bà cố của chúng ta có tới 7-8 người con. Chúng ta hãy bảo tồn và khôi phục những truyền thống như vậy", ông nói.
Trước khi Liên Xô tan rã vào năm 1991, Mosskva tự hào có dân số lớn thứ ba thế giới. Ngày nay, dân số Nga đứng thứ 9 trên toàn cầu với 146 triệu người. Nga đã bổ sung thêm 2,4 triệu người vào dân số sau khi sáp nhập bán đảo Crimea vào năm 2014.
Nicholas Eberstadt, nhà kinh tế chính trị tại Viện Doanh nghiệp Mỹ ở Washington, D.C., nói: “Chương trình dân số thành công nhất mà Điện Kremlin thực hiện là sáp nhập các vùng lãnh thổ lân cận chứ không phải là làm tăng tỷ lệ sinh”.
Ông Eberstadt đánh giá: “Việc mất đi những nguồn nhân lực sẽ làm tổn hại đến tương lai kinh tế của Nga”.
Theo tờ WSJ, điều này cũng dẫn đến tình trạng thiếu lao động, ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất quân sự của Nga, buộc chính quyền Nga phải điều phối lại phần lớn lực lượng lao động.
Lãnh thổ rộng, dân số thưa
Nga, quốc gia có diện tích lớn nhất thế giới, với dân số 147,2 triệu người, theo điều tra dân số năm 2021. Mật độ dân số của Nga là 9 người/km2. Theo cuộc điều tra dân số này, khoảng 81% dân số là người dân tộc Nga, 19% là người dân tộc thiểu số. Các nhà nhân khẩu học cho biết Nga ngày càng phụ thuộc vào nguồn nhập cư để duy trì dân số. Dân số Nga cũng ngày càng giảm do hậu quả của đại dịch COVID-19 cũng như cuộc xung đột kéo dài với Ukraine.
Người dân đeo khẩu trang phòng dịch COVID-19 tại Moskva, Nga, ngày 23/5/2021. Ảnh: THX/ TTXVN
Khi đại dịch COVID-19 ập đến, Nga là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất thế giới. Theo nhà nhân khẩu học Alexey Raksha, từ tháng 4/2020 đến tháng 3/2022, khoảng 1,12 triệu người Nga đã chết vì đại dịch và các hậu quả sức khỏe của nó. Số người chết tương đương ở Mỹ, dù dân số Nga chưa bằng một nửa. Bên cạnh đó, tuổi thọ trung bình ở Nga là 70 tuổi vào năm 2022, so với 78 tuổi ở Mỹ.
Cuộc khủng hoảng nhân khẩu học còn trở nên sâu sắc hơn do tình trạng chảy máu chất xám và rút nguồn nhân lực do các lệnh trừng phạt hàng loạt của phương Tây áp đặt lên đất nước. Vào tháng 3/2023, tờ The Economist đưa tin rằng “Trong ba năm qua, nước Nga đã mất thêm khoảng 2 triệu người so với mức bình thường do cuộc chiến ở Ukraine và làn sóng di cư”.
Là đất nước có lãnh thổ rộng lớn với nhiều tiềm năng kinh tế đáng kinh ngạc, Nga vẫn đang trải qua mô hình dân số dao động kể từ khi Liên Xô tan rã. Trong thời hậu Xô Viết, nước Nga đã chứng kiến tình trạng “khi tiến khi lùi” về nhân khẩu học, và ngay cả những chính sách nhà nước được thông qua cũng không thể hỗ trợ cho dân số gia tăng trong những năm qua. Tình hình kinh tế chưa khuyến khích các gia đình có nhiều con nên nhiều người đã chọn sinh một con.
Các số liệu nhân khẩu học có thể gây bất ngờ. Vào tháng 8/2023, Cơ quan Thống kê Nhà nước Liên bang (Rosstat) cho biết mức giảm dân số tự nhiên ở Nga đã chậm lại 29% trong thời gian từ tháng 1 đến tháng 6/2023 so với cùng kỳ năm 2022, từ chỗ giảm 383.800 người, xuống giảm 272.500 người. Số ca sinh giảm 3%, xuống 616.200 từ mức 635.200 và số ca tử vong giảm 12,8% xuống 888.700 từ 1.019.000.
Kết quả là, vào đầu năm 2023, dân số Nga không bao gồm số liệu thống kê chính thức từ các vùng Donetsk, Luhansk, Zaporozhizia và Kherson mà Nga sáp nhập từ Ukraine, đã giảm xuống còn 146,4 triệu, từ mức 147 triệu vào đầu năm 2022.
Theo trang moderndiplomacy, Thượng phụ Kirill của Moskva và Toàn Nga (người đứng đầu Giáo hội Chính thống giáo Nga), vào tháng 9/2023 đã ký một bản kiến nghị công khai về việc thông qua luật chống phá thai ở Liên bang Nga. Các tác giả kiến nghị phản đối việc phá thai, hành động mà họ mô tả là hành vi giết hại trẻ chưa sinh một cách hợp pháp. Họ yêu cầu sửa đổi luật pháp và công nhận phôi thai đã được thụ thai là một con người mà mạng sống, sức khỏe và hạnh phúc cần được pháp luật bảo vệ.
Nhân khẩu học và ý nghĩa đối với nền kinh tế Nga
Nga được cho là thiếu số lượng người di cư đủ để thực hiện các kế hoạch phát triển đầy tham vọng của mình. Bất chấp nhiều nỗ lực chính thức khác nhau, bao gồm việc chi trả hỗ trợ để kích thích tỷ lệ sinh và điều chỉnh chính sách di cư để tăng dân số, Nga vẫn trải qua tình trạng dân số giảm. Trong quá khứ, những nỗ lực của chính phủ nhằm tái định cư vùng Viễn Đông cũng tỏ ra vô ích. Có vẻ như hầu hết các dự án kinh tế ở Viễn Đông Nga đã chuyển sang người Trung Quốc, những người đang tích cực thực hiện sản xuất trong khu vực. Vùng Viễn Đông là một vùng rộng lớn với dân số ít nhưng có tiềm năng kinh tế to lớn chưa được khai thác và rõ ràng đang thu hút người Trung Quốc.
Khuyến khích tăng tỉ lệ sinh gia tăng dân số, đặt ra những vấn đề cần giải quyết nhằm cải thiện đời sống vật chất, tinh thần, nâng cao chất lượng dân cư ở nước Nga thời gian tới là một trong những nội dung hết sức quan trọng của Thông điệp Liên bang Nga 2024 của Tổng thống Putin. Tuy nhiên, để hiện thực hóa được những nội dung trên đòi hỏi Chính phủ Nga sẽ phải vượt qua hàng loạt khó khăn thách thức từ tâm lý người dân đến tài chính liên bang và của từng địa phương để giải quyết vấn đề này.