Trụ sở Ủy ban châu Âu ở Brussels, Bỉ. Ảnh: THX/TTXVN
Theo Politico, cuộc họp ngày 15/10 tại Luxembourg giữa các bộ trưởng phụ trách nội vụ và di cư đã cho thấy nhiều chính phủ sẵn sàng hỗ trợ tài chính, nhưng không muốn tiếp nhận thêm người. Tại cuộc họp, các bộ trưởng thảo luận các đề xuất kỹ thuật như thành lập trung tâm hồi hương và thẩm quyền trục xuất xuyên biên giới. Tuy nhiên, tâm điểm của cuộc thảo luận lại xoay quanh việc quốc gia nào có khả năng tiếp nhận thêm người di cư và quốc gia nào lựa chọn hỗ trợ tài chính thay vì đón nhận thêm người.
Ủy ban châu Âu trước đó dự kiến công bố danh sách những nước đang chịu áp lực di cư nhưng kế hoạch đã bị hoãn. Theo luật mới, các nước không thuộc diện quá tải có thể lựa chọn giữa việc tiếp nhận người từ các nước chịu áp lực hoặc hỗ trợ bằng tài chính và nhân lực. Tuy vậy, các tín hiệu phát đi từ nhiều quốc gia cho thấy xu hướng nghiêng về lựa chọn thứ hai.
Bộ trưởng Di trú Bỉ Anneleen Van Bossuyt cho biết nước này sẽ chỉ đóng góp tài chính do hệ thống tiếp nhận đã quá tải. Bộ trưởng Nội vụ Phần Lan Mari Rantanen, thuộc đảng cực hữu, tuyên bố rõ ràng rằng Helsinki không có ý định tiếp nhận người di cư từ các nước EU khác. Chính phủ Hà Lan cũng lựa chọn hướng “trả tiền thay vì nhận người”. Thụy Điển, dù không tuyên bố thẳng, nhưng cũng ám chỉ nước này đã tiếp nhận “quá nhiều” người xin tị nạn trong thập kỷ qua và không muốn tiếp tục gánh thêm.
Thực trạng này dẫn đến một nguy cơ rõ rệt đó là hầu hết các quốc gia đều chọn phương án tài chính, làm suy yếu cơ chế chia sẻ trách nhiệm. Trong tình huống này, một hệ thống “bù trừ” có thể được kích hoạt, theo đó các nước không tiếp nhận người sẽ xử lý hồ sơ xin tị nạn thay cho các nước quá tải.
Tuy nhiên, tính công bằng của cơ chế này vẫn là dấu hỏi lớn, nhất là khi nhìn vào kết quả xử lý hồ sơ di cử của Italy và Hy Lạp thời gian vừa qua. Hai nước này, dự kiến sẽ nhận được hỗ trợ, mới chỉ giải quyết được một tỷ lệ rất nhỏ trong số các trường hợp theo quy định của hệ thống Dublin, vốn yêu cầu quốc gia đầu tiên người di cư đặt chân đến phải tiếp nhận và xử lý đơn xin tị nạn.
Thêm vào đó, các quốc gia thành viên vẫn chưa đạt được đồng thuận về việc bắt buộc công nhận quyết định cấp quy chế tị nạn do một nước EU khác đưa ra. Bộ trưởng Di trú Đan Mạch Rasmus Stoklund, người chủ trì đàm phán, cho biết đề xuất của Copenhagen nhằm điều chỉnh dự thảo của Ủy ban châu Âu không được chấp thuận do không có được sự đồng thuận của các nước.
Ủy viên phụ trách di cư của EU, ông Magnus Brunner, cho biết các nước thành viên vẫn thể hiện thiện chí hợp tác và mong muốn cải cách hệ thống hiện tại, nhưng nhấn mạnh rằng thời gian không còn nhiều. Phát biểu này phản ánh áp lực ngày càng lớn khi thời hạn triển khai cơ chế mới vào tháng 6 năm 2026 đang đến gần.
Theo giới phân tích, thất bại trong việc thực thi luật mới sẽ kéo theo những hệ lụy nghiêm trọng về mặt chính trị và thể chế. Ông Alberto-Horst Neidhardt, chuyên gia cao cấp tại Trung tâm Chính sách châu Âu (EPC), cảnh báo rằng nếu các nước thành viên không tuân thủ thỏa thuận, điều đó sẽ làm suy yếu nghiêm trọng tính chính danh của hệ thống tị nạn chung của EU.
Ông nhấn mạnh, nếu viễn cảnh này xảy ra, khu vực tự do đi lại Schengen có thể bị phá vỡ do các nước tái lập kiểm soát biên giới nội khối, tình trạng đẩy người di cư ra khỏi biên giới có thể lan rộng, và các đảng cực hữu sẽ lấy đó làm bằng chứng để củng cố lập luận phản đối các chính sách nhập cư.
Mặc dù được xem là kịch bản tồi tệ nhất, nhưng theo ông Neidhardt, điều này rất có thể sẽ trở thành hiện thực, bởi bối cảnh chính trị hiện nay đã thay đổi đáng kể so với năm 2015 khi EU từng trải qua cuộc khủng hoảng di cư quy mô lớn. Các chính phủ ngày càng ưu tiên lợi ích quốc gia hơn là tuân thủ các cam kết chung trong EU.