Cơ hội mong manh cho Gaza

Dù kế hoạch hòa bình mở ra cơ hội tạm thời giảm bạo lực và tăng viện trợ nhân đạo, các vấn đề cốt lõi về quyền tự quyết, biên giới và thủ đô của người Palestine vẫn bỏ ngỏ, khiến triển vọng hòa bình Trung Đông còn mờ mịt. 

Sau 2 năm, Israel đã kiểm soát khoảng 70% lãnh thổ Gaza và siết chặt phong tỏa, khiến nỗ lực cứu trợ nhân đạo của Liên hợp quốc và các tổ chức quốc tế bị cản trở nghiêm trọng. Hơn 67.000 người Palestine thiệt mạng, 168.000 người bị thương, gần 2 triệu người phải sơ tán, trong khi 80% cơ sở hạ tầng dân sự bị phá hủy hoặc ngưng hoạt động. Hệ thống y tế, giáo dục và điện nước gần như tê liệt, nạn đói lan rộng và phần lớn cư dân Gaza phải sống trong cảnh thiếu lương thực, nước sạch và điện. Gaza đang chìm trong khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng nhất Trung Đông trong nhiều thập niên và trở thành mảnh đất bi thương nhất hành tinh.

Về phía Israel, chiến dịch quân sự tại Dải Gaza khiến kinh tế nước này giảm sút, xã hội chia rẽ, chính trị bất ổn, uy tín quốc tế suy giảm, Israel ngày càng bị cô lập trên trường quốc tế. Theo các chuyên gia Trung tâm Al-Ahram (Ai Cập), xung đột Gaza đã tạo hiệu ứng dây chuyền, đẩy khu vực Trung Đông vào vòng xoáy căng thẳng mới giữa Israel và các lực lượng như Hezbollah (Liban), Houthi (Yemen), các nhóm phi nhà nước ở Syria và Iraq, cũng như với Iran. Hoạt động quân sự tại Biển Đỏ làm gián đoạn thương mại toàn cầu.

Bất chấp các nỗ lực trung gian của Ai Cập, Qatar, Mỹ và Thổ Nhĩ Kỳ, những lệnh ngừng bắn ngắn hạn đạt được trong năm 2024 và 2025 đều nhanh chóng sụp đổ do thiếu cơ chế giám sát chung và bất đồng sâu sắc giữa hai bên.

Bởi vậy, việc Israel và Hamas đàm phán gián tiếp tại Ai Cập về “Kế hoạch hòa bình Gaza 20 điểm”, với mục tiêu ngừng bắn toàn diện, trao đổi con tin, rút quân Israel theo giai đoạn, thành lập cơ quan kỹ trị tạm thời điều hành Gaza và tái thiết kinh tế dưới giám sát quốc tế, được coi là tín hiệu tích cực.

Tuy nhiên, dư luận cũng không quá lạc quan về khả năng đạt được thỏa thuận. Bản thân kế hoạch cũng vấp phải nhiều phản đối từ các bên liên quan. Hamas chỉ chấp thuận 6/20 điểm, bác bỏ yêu cầu giải giáp hoàn toàn và quyền Israel duy trì kiểm soát an ninh, đồng thời phản đối cơ quan kỹ trị quốc tế không do người Palestine lãnh đạo. Các nước Arập như Ai Cập, Jordan, Saudi Arabia (Arập Xêút) cảnh báo kế hoạch sẽ chia cắt Bờ Tây và Gaza, làm suy yếu tiến trình thống nhất dân tộc Palestine. Chính quyền Palestine tại Ramallah, Liên đoàn Arập (AL) và Tổ chức Hợp tác Hồi giáo (OIC) chỉ trích kế hoạch bỏ qua ba trụ cột cốt lõi: đường biên giới 1967, quyền hồi hương của người tị nạn và thủ đô Đông Jerusalem.

Các điều khoản nhân đạo như tăng viện trợ, mở cửa khẩu có giám sát quốc tế và Quỹ tái thiết Gaza được đánh giá tích cực, có thể cải thiện điều kiện sống tạm thời, nhưng giới phân tích nhận định kế hoạch mang tính kỹ trị hơn là chính trị, không giải quyết gốc rễ xung đột – quyền tự quyết và chủ quyền của người Palestine.

Theo Viện Brookings (Mỹ), kế hoạch có thể giúp đạt một thỏa thuận ngừng bắn và trao đổi con tin, song về trung và dài hạn, triển vọng hòa bình rất ảm đạm. Các vấn đề cốt lõi như giải giáp Hamas, quản trị Gaza, kiểm soát biên giới và vị thế Jerusalem vẫn là “vùng cấm” đối với cả hai bên. Hơn nữa, kế hoạch này chứa những điều khoản được dư luận nhận định là có lợi cho Israel hơn hẳn Hamas. 

Giới chuyên gia cho rằng mặc dù có những nỗ lực đàm phán, nhưng các thỏa thuận ngừng bắn trước đây đều nhanh chóng sụp đổ do thiếu cơ chế giám sát chung và sự bất đồng sâu sắc giữa các bên về tương lai của Gaza. Việc thành lập một chính quyền kỹ trị quốc tế tại Gaza, như đề xuất trong kế hoạch hòa bình của Tổng thống Trump, đã gặp phải sự phản đối mạnh mẽ từ Hamas và các quốc gia Arập. Hamas yêu cầu các chi tiết khác của kế hoạch cần được đàm phán thêm thông qua các nhà trung gian Ai Cập và Qatar. Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio cho biết các cuộc đàm phán kỹ thuật, đặc biệt về việc trao trả con tin, sẽ quyết định mức độ cam kết của Hamas với lộ trình hòa bình. Trong khi đó, theo AP News, các cuộc thảo luận tại Sharm el-Sheikh (Ai Cập) tập trung vào thực hiện từng giai đoạn: ngừng bắn, trả tự do con tin, rút quân Israel, hỗ trợ nhân đạo và quản trị tạm thời bởi nhóm kỹ trị Palestine dưới sự giám sát quốc tế.

Dự đoán của các chuyên gia Trung tâm Nghiên cứu Chính trị và Chiến lược Al-Ahram (Ai Cập) nghiêng về khả năng hình thành một mô hình “hòa bình từng phần”, trong đó Israel giảm can thiệp quân sự, Gaza được tái thiết bằng nguồn viện trợ quốc tế. Tuy nhiên, giải pháp chính trị lâu dài vẫn chưa rõ ràng, do quyền kiểm soát Gaza, vị thế Jerusalem và quyền của người tị nạn Palestine chưa được giải quyết. Chuyên gia của Trung tâm Al-Ahram nhận định: “Không thể có hòa bình nếu không có công lý. Giải pháp nhân đạo chỉ là tạm thời, hòa bình bền vững phải dựa trên luật pháp quốc tế và quyền thành lập Nhà nước Palestine”.

Hai năm sau xung đột, Gaza hôm nay không chỉ là biểu tượng của cuộc khủng hoảng nhân đạo kéo dài, mà còn là tấm gương phơi bày bế tắc chính trị Trung Đông. Kế hoạch hòa bình mới của Mỹ, dù có thể giúp hạ nhiệt chiến sự, khó có khả năng trở thành nền tảng cho giải pháp lâu dài nếu không đề cập tới đường biên giới 1967 và quyền tồn tại của một Nhà nước Palestine độc lập với Đông Jerusalem là thủ đô. Với kế hoạch 20 điểm, các bên đang có một cơ hội, dù mong manh, để chấm dứt cuộc khủng hoảng tàn khốc ở Gaza. Tuy nhiên, việc nhiều thỏa thuận về ngừng bắn ở Gaza suốt 2 năm nay đổ vỡ cho thấy chìa khóa để có thể "mở cánh cửa hòa bình" Gaza chính là bảo đảm tính công bằng trong thực thi bất kỳ kế hoạch nào, mà điều đó phụ thuộc vào lòng tin và các bước đi từ cả hai phía.