Chặn 'quả cầu tuyết'

Dù đây là năm thứ ba liên tiếp tỷ lệ đói giảm, tuy nhiên bức tranh tổng thể chưa hết u ám với 2,3 tỷ người vẫn sống trong cảnh mất an ninh lương thực ở mức độ trung bình hoặc nghiêm trọng - tăng thêm 335 triệu người so với năm 2019, thời điểm trước khi đại dịch COVID-19 bùng phát.

Báo cáo Tình trạng An ninh lương thực và Dinh dưỡng thế giới năm 2025 (SOFI 2025), do LHQ công bố, chỉ rõ các cuộc xung đột kéo dài, biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm trọng cùng bất ổn kinh tế - thương mại do chính sách thuế quan của Mỹ đã làm gián đoạn hệ thống lương thực toàn cầu vốn đã mong manh. Các yếu tố này đẩy giá lương thực tăng cao chưa từng thấy - mức được ví “tương đương với các cuộc khủng hoảng lương thực lịch sử năm 1973 - 1974 và 2007 - 2008”.

Giá lương thực thực phẩm leo thang đã khiến chi phí trung bình cho một chế độ ăn uống lành mạnh toàn cầu tăng lên 4,46 USD/người/ngày (PPP) vào năm 2024, cao hơn nhiều so với mức 4,01 USD của năm 2022. Điều này khiến nhiều người dân ở các quốc gia đang phát triển không đủ khả năng chi trả cho một chế độ ăn uống đủ dinh dưỡng.

Mặc dù tình hình cải thiện nhẹ ở châu Á, Mỹ Latinh và châu Đại Dương, nhưng bức tranh ở châu Phi ngày càng tăm tối. Số người không đủ khả năng tiếp cận bữa ăn lành mạnh tại đây đã tăng từ 864 triệu người (năm 2019) lên tới 1 tỷ người (năm 2024) - tương đương 66,6% dân số.

"Bão giá" không chỉ ảnh hưởng đến các nước đang phát triển. Tại Anh, 20% hộ gia đình cho biết họ buộc phải tính toán lại bữa ăn hằng ngày vì giá thực phẩm quá cao. Ở Mỹ, giá thịt bò xay đã tăng kỷ lục lên 6,12 USD/pound (khoảng 453g) - mức cao nhất kể từ thập niên 1980.

Theo SOFI 2025, giá lương thực tăng cao làm xói mòn sức mua, đe dọa an ninh lương thực, sức khỏe và khả năng đạt nhiều SDG khác như Xóa bỏ tình trạng nghèo cùng cực (SDG 1) và Sức khỏe tốt (SDG 3).

Báo cáo cảnh báo, nếu không kiểm soát được giá cả, hàng triệu người - đặc biệt là trẻ em - sẽ đối mặt với suy dinh dưỡng cấp tính và thấp còi. Mặc dù tỷ lệ trẻ em suy dinh dưỡng thể thấp còi đã giảm từ 26,4% (năm 2012) xuống 23,2% (năm 2024), tốc độ này là quá chậm để đạt được mục tiêu phát triển 2030. Trong khi đó, tình trạng gầy còm - biểu hiện cấp tính của suy dinh dưỡng - gần như không cải thiện.

Đó là lý do Tổng Giám đốc Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp LHQ (FAO), ông Khuất Đông Ngọc (QU Dongyu) cho rằng vẫn chưa thể lạc quan.  Giám đốc điều hành Quỹ Nhi đồng LHQ (UNICEF), bà Catherine Russell khẳng định: “ Báo cáo một lần nữa nhấn mạnh yêu cầu hành động khẩn cấp” vì "bão giá" lương thực có thể làm trầm trọng thêm tình trạng mất an ninh dinh dưỡng cho hàng triệu gia đình.

Tiến sĩ triết học Michael Laitman ở Israel, nổi tiếng với các quan điểm thúc đẩy chuyển đổi xã hội thông qua các lý luận về giáo dục, ví cuộc khủng hoảng lương thực hiện nay là một “quả cầu tuyết khổng lồ” đang lăn nhanh không thể kiểm soát, có thể cuốn theo cả các quốc gia giàu có. Theo ông “Không ai miễn nhiễm. Một số nước chống đỡ tốt hơn, nhưng tất cả đều đứng trước cú va chạm lớn”.

Biến đổi khí hậu là một trong những yếu tố khiến quả cầu ấy lăn nhanh hơn. Tình trạng hạn hán kéo dài, lũ lụt bất thường và thiên tai tăng cao đã tàn phá mùa màng ở nhiều vùng trọng yếu như Ấn Độ, Brazil, Mexico, châu Phi… đẩy giá ngô, gạo, cà phê, ca cao tăng mạnh. Giá cả hàng hóa biến động mạnh khiến người tiêu dùng chịu ảnh hưởng nặng nề, đặc biệt là những nhóm thu nhập thấp.

Xung đột và bất ổn địa chính trị tiếp tục cản trở nỗ lực đảm bảo an ninh lương thực toàn cầu. Từ cuộc chiến Ukraine ảnh hưởng đến các cảng Biển Đen, đến xung đột ở Gaza gây gián đoạn tiếp tế lương thực - tất cả đều làm trầm trọng thêm tình trạng đói nghèo, đặc biệt tại các điểm nóng như vùng Sừng châu Phi, Sahel, Trung Đông.

Trong khi nhu cầu cứu trợ tăng, thì nguồn viện trợ đang suy giảm. Giám đốc Chương trình Lương thực thế giới (WFP), bà Cindy McCain, thừa nhận “nạn đói ở mức báo động nhưng tài trợ lại sụt giảm”, khiến các tổ chức phải thu hẹp hoạt động cứu trợ, để lại hàng triệu người đối mặt với nạn đói cấp tính.

Những thách thức đó buộc cộng đồng quốc tế phải hành động khẩn cấp để chặn đà lăn của "quả cầu tuyết" khủng hoảng lương thực. Trong thông điệp gửi tới Hội nghị thượng đỉnh Hệ thống lương thực lần thứ hai của Liên hợp quốc, diễn ra từ ngày 27-29/7 tại thủ đô Addis Ababa của Ethiopia, Tổng thư ký LHQ Antonio Guterres đã nhấn mạnh đến sự cấp thiết của việc hiện thực hóa các cam kết chung để bảo đảm các hệ thống lương thực toàn cầu mang tính bao trùm, bền vững, công bằng, có khả năng chống chịu và dựa trên quyền con người.

Tại hội nghị, nhiều cam kết mạnh mẽ, những sáng kiến cụ thể đã được công bố, như “Tăng tốc chuyển đổi hệ thống lương thực” (Food Systems Transformation Accelerator) hay “Khung theo dõi dòng tài chính cho hệ thống lương thực”, tạo động lực mới để thúc đẩy nỗ lực chuyển đổi hệ thống lương thực toàn cầu mang tính bền vững.

Trên bình diện toàn cầu, nhiều sáng kiến được triển khai để cải thiện hệ thống lương thực: từ Liên minh toàn cầu chống đói nghèo do Brazil khởi xướng, đến Sáng kiến toàn cầu về An ninh lương thực tại Saudi Arabia tập trung vào Sahel và vùng Sừng châu Phi. Các nước như Nhật Bản, Ấn Độ đi đầu trong áp dụng trí tuệ nhân tạo (AI), cảm biến, thiết bị bay không người lái để theo dõi mùa vụ, tăng năng suất và giảm chi phí. Pháp và một số nước Liên minh châu Âu (EU) tích cực đẩy mạnh chống lãng phí thực phẩm và khuyến khích tiêu dùng bền vững.

Việt Nam đã đưa ra nhiều giải pháp chiến lược, như Kế hoạch hành động quốc gia chuyển đổi hệ thống lương thực - thực phẩm minh bạch, trách nhiệm và bền vững đến năm 2030; Đề án 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp tại Đồng bằng sông Cửu Long;

Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ vào sản xuất nông nghiệp, hỗ trợ chuyển đổi mô hình canh tác thích ứng với biến đổi khí hậu; Triển khai các chương trình hỗ trợ trực tiếp nhóm dân cư dễ bị tổn thương thông qua chính sách bảo trợ xã hội, hỗ trợ giá và ổn định thị trường nội địa... Việt Nam cũng chủ động hợp tác trong khuôn khổ Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC), FAO và các sáng kiến về an ninh lương thực, đồng thời tích cực tham gia chia sẻ kinh nghiệm với các nước đang phát triển, nhất là tại châu Phi và Nam Á, trong lĩnh vực nông nghiệp bền vững

Nghiên cứu do nhóm các nhà khoa học thuộc Đại học Göttingen (Đức) và Đại học Edinburgh (Scotland) thực hiện và công bố tháng trước cho thấy Việt Nam là một trong số ít các quốc gia có khả năng tự chủ lương thực ở mức cao, đủ sức ứng phó nếu hoạt động xuất nhập khẩu lương thực trên thế giới bất ngờ bị đình trệ. Dựa trên số liệu của FAO, kết quả nghiên cứu cho thấy Việt Nam có thể tự chủ được 6 trong số 7 nhóm thực phẩm thiết yếu (gồm ngũ cốc, rau, trái cây, thực phẩm chứa tinh bột, sản phẩm từ sữa, thịt và cá), thông qua những giải pháp đồng bộ hỗ trợ chuyển đổi nông nghiệp nội địa bền vững.

Trong một thế giới ngày càng bất ổn vì xung đột, biến đổi khí hậu và lạm phát, an ninh lương thực không chỉ là câu chuyện về kinh tế hay nông nghiệp, mà còn là vấn đề của an ninh quốc gia, công bằng xã hội và hòa bình thế giới. Thông qua các chiến lược bao trùm, cộng đồng quốc tế có thể xây dựng hệ thống lương thực lành mạnh, bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu và chống chịu tốt hơn trước các cú sốc trong tương lai.