Thế nhưng, với những mô hình sản xuất mới thành công và có đầu ra ổn định bằng việc liên kết sâu theo chuỗi và ứng dụng công nghệ cao nhằm tạo ra sản phẩm sạch đang là “chìa khoá vàng” để nông sản Việt Nam nói chung và các mặt hàng chủ lực của tỉnh Cà Mau nói riêng có thể phát triển và phát triển bền vững.
Liên kết sản xuất
Thời gian qua, có thể nói Cà Mau là địa phương tiên phong trong huy động sự tham gia của mọi thành phần kinh tế, đặc biệt là của các tổ chức chính phủ và phi chính phủ tham gia trong xây dựng và quảng bá thương hiệu tôm trên thị trường trong nước và thế giới. Chuỗi liên kết đã được triển khai đến tận đầm tôm của người dân, tuy vậy, “các nhà” trong chuỗi liên kết vẫn chưa tìm được tiếng nói chung, chuỗi chưa liên kết thật bền vững.
Thu hoạch tôm nuôi siêu thâm canh tại Cà Mau. Ảnh: Huỳnh Thế Anh/TTXVN
Hợp tác xã Dịch vụ Nuôi trồng thủy sản Cái Bát (xã Hòa Mỹ, huyện Cái Nước) thành lập hơn 6 năm trước, gồm 12 thành viên, với 47ha. Đến năm 2016, tham gia dự án “Chuỗi giá trị tôm công bằng bền vững tại Việt Nam”, số thành viên hợp tác xã tăng lên 57 người và hiện tại là 127 thành viên, với 430ha đất nuôi tôm; trong đó, có 90ha nuôi thâm canh, 10ha nuôi bán thâm canh, còn lại là quảng canh.
Trước đây, hoạt động nuôi tôm hầu hết là riêng lẻ, “tự ai nấy làm”, nhưng từ khi được Dự án hỗ trợ tập huấn về kỹ thuật nuôi tôm, nông dân được doanh nghiệp liên kết thực hiện chuỗi giá trị ngành tôm hỗ trợ 500 ngàn đồng/ha đối với nuôi quảng canh và 8 triệu đồng/ha đối với nuôi thâm canh. Ngoài ra, doanh nghiệp còn hỗ trợ hợp tác xã bảo hiểm an toàn điện, xây dựng nhà kho và thuê tư vấn tập huấn nâng cao năng lực cho thành viên hợp tác xã.
Ông Nguyễn Văn Lâm, Chủ tịch Hội đồng Quản trị, kiêm Giám đốc Hợp tác xã Cái Bát cho biết: “Thông qua dự án, hợp tác xã đã liên kết với các doanh nghiệp cả đầu vào lẫn đầu ra rất hiệu quả. Ngoài những hỗ trợ trên, thành viên hợp tác xã còn được mua con giống với giá rẻ hơn 15 đồng/con, thức ăn rẻ hơn 5.000 - 7.000 đồng/kg và thuốc thú y, chế phẩm sinh học… đều giảm từ 20 - 25% so với bên ngoài. Tôm nuôi khi thu hoạch được doanh nghiệp Thanh Đoàn thu mua với giá tương đương thị trường hoặc cao hơn từ 2.000 - 5.000 đồng/kg”.
Chính từ hiệu quả và sự công khai, minh bạch trong tất cả các khâu hoạt động của ban lãnh đạo hợp tác xã, người nuôi bắt đầu nhận thức được những lợi ích khi tham gia sản xuất hợp tác, nên số lượng thành viên tăng lên rất nhanh.
Hiệu quả của liên kết, được kiểm chứng ở một góc nhìn khác về những khó khăn khi kinh tế hợp tác chưa phát huy vai trò, như ông Lâm Thanh Dũng, Giám đốc Hợp tác xã Đoàn Kết (xã Tân Duyệt, huyện Đầm Dơi) chia sẻ: “Dù mang tiếng là hợp tác xã nhưng trước giờ chủ yếu bán cho thương lái, chứ không hợp đồng được doanh nghiệp trực tiếp thu mua tôm, nên giá cả thường bị ép, thiệt thòi rất nhiều cho người nuôi tôm. Thậm chí có khi lên đầm, tìm thương lái không kịp, khiến tôm không đạt chuẩn thu mua, giảm lợi nhuận rất lớn”.
Theo thống kê của Chi cục Nuôi trồng thủy sản, trung bình hàng năm tổng sản lượng nuôi trồng thủy sản của tỉnh khoảng 225.000 tấn, riêng tôm khoảng 120.000 tấn. Toàn tỉnh có 28 công ty với 38 xí nghiệp chế biến thủy sản trực thuộc, tổng công suất thiết kế 190.000 tấn/năm. Bên cạnh đó, năng lực chế biến xuất khẩu thủy sản và thị trường xuất khẩu ngày càng được nâng cao và mở rộng.
Hiện, mặt hàng tôm Cà Mau đã có mặt tại 82 quốc gia và vùng lãnh thổ. Các điều kiện về an toàn vệ sinh thực phẩm đều được tổ chức quốc tế chứng nhận, các sản phẩm tôm chế biến đa dạng và phong phú theo yêu cầu của từng khách hàng. Đặc biệt, tôm sinh thái Cà Mau đã được Tổ chức Naturland (Hiệp hội Nông nghiệp Hữu cơ Đức) chứng nhận và giá trị được nâng lên hơn 10% so với giá thị trường.
Dù kết quả là vậy nhưng trên thực tế người nuôi tôm không làm giàu từ chính nguồn lợi này, mà luôn “bấp bênh” bởi chuỗi liên kết giá trị chưa có sự phối hợp giữa các chủ thể là các doanh nghiệp. Doanh nghiệp trong lĩnh vực sản xuất, cung ứng giống, thuốc, thức ăn, chế phẩm sinh học và các doanh nghiệp chế biến xuất khẩu thủy sản hầu hết chỉ phát triển theo lĩnh vực của mình, chưa có sự liên kết với nhau.
Đối với doanh nghiệp sản xuất giống, phải qua đại lý mới đến người nuôi. Còn doanh nghiệp chế biến thức ăn, hóa chất, chế phẩm sinh học, đến đại lý cấp 1, rồi cấp 2 mới đến tay người tiêu dùng dưới dạng hợp đồng.
Ông Châu Công Bằng, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn thừa nhận, lợi thế thì nhiều, nhưng chuỗi liên kết trong sản xuất thủy sản còn nhiều bất cập. Phải mất 3 - 4 công đoạn, nông dân mới có thể đưa con tôm tiếp cận được thị trường xuất khẩu. Tất nhiên, qua mỗi giai đoạn ấy, người nuôi tôm sẽ mất dần lợi nhuận và người được lợi trực tiếp không ai khác lại chính là những người trung gian.
Từ những thực tế đó, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Cà Mau đang tích cực xây dựng mô hình liên kết mới; trong đó, có sự tham gia tích cực và gắn trách nhiệm từ các bên trong chuỗi giá trị.
Giải pháp được ngành chuyên môn đặt ra trong lúc này là đẩy mạnh doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp, nông thôn; tăng cường sự liên kết giữa nông dân và doanh nghiệp; tăng cường từng khâu trong chuỗi liên kết này.
Tiếp tục cải cách hành chính, thể chế, chính sách; cải thiện môi trường đầu tư trong nông nghiệp; khuyến khích các ngân hàng tham gia vào chuỗi liên kết. Từ liên kết “4 nhà”, rồi mở rộng lên “6 nhà” là một chiến lược cho tương lai bền vững, bao gồm các thành viên của chuỗi: Nhà nông - nhà nước - ngân hàng - doanh nghiệp - người nuôi tôm - nhà phân phối.
Kiện toàn các ngành hàng chủ lực
Sau 4 năm thực hiện Đề án tái cơ cấu, ngành nông nghiệp tỉnh Cà Mau đạt được một số kết quả nhất định trong xây dựng và triển khai kế hoạch dài hạn. Qua rà soát, điều chỉnh lại các quy hoạch chuyên ngành theo hướng tái cơ cấu ngành, tỉnh đã chỉ đạo các huyện, thành phố xây dựng kế hoạch tái cơ cấu các ngành hàng, lĩnh vực có lợi thế của mỗi địa phương.
Để giải quyết khó khăn trên, ông Nguyễn Duy Vĩnh, Phó Vụ trưởng Vụ Kế hoạch, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho rằng, mặc dù, Cà Mau có tới 3 sản phẩm nằm trong nhóm ngành hàng chủ lực của quốc gia và nhiều mặt hàng khác nổi bật nhưng chưa khai thác hết lợi thế.
Còn theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Chí Hải, Trường Đại học Kinh tế - Luật Thành phố Hồ Chí Minh cho rằng, Cà Mau cần linh hoạt đầu tư mở rộng nhưng có trọng tâm, gắn với xây dựng thương hiệu. Đặc biệt, nông nghiệp phải gắn với dịch vụ để tăng giá trị sản phẩm, bởi hiện nay đa số là sản phẩm thô. Phải gắn kết các sản phẩm với du lịch, liên kết vùng, nâng cao chất lượng dân trí, tay nghề, kỹ thuật của người dân địa phương. Có như vậy mới phát huy hiệu quả.
Gợi mở hướng phát triển mới cho tỉnh Cà Mau, Tiến sĩ Vũ Anh Tuấn, Phân viện trưởng Phân viện Nghiên cứu thủy sản Nam Sông Hậu, thực tế từ năm 2013 trở lại đây, diện tích nuôi trồng thủy sản không tăng. Do vậy, muốn tăng sản lượng phải dựa vào tăng năng suất và phát triển mở rộng thêm các mô hình nuôi cá đặc sản Cà Mau. Tuy nhiên, quan trọng là cần phải tạo sự khác biệt cho từng sản phẩm.
Phó Chủ tịch UBND tỉnh Lê Văn Sử đề nghị các ngành, các cấp, địa phương tập trung rà soát, kiện toàn ban chỉ đạo các cấp. Sở Kế hoạch và Đầu tư cùng Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tham mưu cho UBND tỉnh trong việc rà soát hoàn chỉnh quy hoạch, xây dựng kế hoạch để thực hiện đạt được mục tiêu của Đề án; ưu tiên bố trí nguồn lực để thực hiện Đề án, nhất là lồng ghép các nguồn vốn của các chương trình khác vào thực hiện Đề án; tăng cường ứng dụng khoa học - công nghệ vào các lĩnh vực sản xuất, nhất là việc sản xuất các sản phẩm chủ lực của Đề án.
Ngoài ra, tầm nhìn xa hơn, để mời gọi đầu tư vào ngành nông nghiệp công nghệ cao, tỉnh Cà Mau còn ban hành nhiều chính sách ưu đãi khác: Tập trung đầu tư kết cấu hạ tầng kỹ thuật, đáp ứng nhu cầu phát triển sản xuất; tăng cường quản lý và nâng cao chất lượng các dịch vụ cung ứng đầu vào; ưu đãi về thuế thu nhập doanh nghiệp, giá thuê đất… nhằm đạt mục tiêu vùng nông nghiệp công nghệ cao đã đề ra.