Độc đáo lễ cầu mùa của dân tộc Khơ mú ở Điện Biên

Trải qua quá trình định cư, phát triển cộng đồng, dân tộc Khơ mú đã bảo lưu, trao truyền được nhiều phong tục, tập quán, những nét văn hóa sinh hoạt rất đặc sắc, độc đáo. Trong đó, đáng kể nhất là Lễ hội cầu mùa - một nghi lễ nông nghiệp quan trọng trong đời sống kinh tế cũng như văn hóa tinh thần của đồng bào Khơ Mú và lưu giữ từ đời này qua đời khác.

Cũng như nhiều dân tộc anh em khác sinh sống trên địa bàn, người Khơ Mú quan niệm vạn vật đều có linh hồn và các yếu tố thiên nhiên như: Trời, đất, nương rẫy… đều có quan hệ mật thiết với đời sống và quá trình sản xuất của con người. Từ niềm tin vào các thế lực siêu nhiên đó, người Khơ Mú từ thuở sơ khai đã có nhiều nghi lễ thờ cúng để thể hiện ước muốn mùa màng bội thu, cuộc sống no ấm, đầy đủ như khát vọng ngàn đời của các cư dân nông nghiệp khác.

Lễ cầu mùa có tên là "Tê Hrệ", được tổ chức khi cây lúa nương đã bắt đầu xanh tốt, cây lúa lên cao bằng gang tay hay bằng đầu gối, công việc nương rẫy lúc này đã vào giai đoạn thảnh thơi, cộng đồng, làng bản sẽ cùng tham gia tổ chức Lễ cầu mùa nhằm thể hiện lòng thành kính đến các vị thần linh, lòng biết ơn đến các vị giống cây trồng, đặc biệt là “mẹ lúa” đã nuôi dưỡng lớp lớp con cháu, bà con dân bản từ thế hệ này đến thế hệ khác.

Xuất phát từ ý nghĩa nhân sinh quan đó, nên nghi lễ thường được tổ chức tại một mảnh nương lúa là trung tâm của nhiều mảnh nương khác, có vị trí đẹp có thể quan sát nhiều mảnh nương lân cận của nhiều hộ gia đình. Cũng vì vậy mà nghi lễ cầu mùa của dân tộc Khơ Mú được tổ chức cho nhiều gia đình cùng khu vực canh tác nương rẫy hoặc có thể làm lễ chung cho cả bản tùy vào điều kiện canh tác hàng năm.

Khảo sát diễn trình của Lễ cầu mùa, du khách sẽ được hòa mình vào không gian lễ, hội với những nghi thức, lễ thức mang đậm văn hóa dân gian.

Theo nghi thức truyền thống, trước khi tổ chức lễ hội khoảng một đến hai tháng, các gia đình trong bản sẽ họp bàn, thống nhất việc chọn và ấn định ngày lành tháng tốt để tổ chức lễ, chuẩn bị đóng góp các lễ vật, phân công công việc tổ chức cúng lễ cầu mùa. Để thực hiện lễ cúng này, bà con dân bản phải chuẩn bị các đồ lễ gồm: Một con lợn và hai con gà, đây là những lễ vật chính để dâng cúng trong nghi lễ; lễ vật càng to càng thể hiện quy mô của lễ hội cũng như sự sung túc của bà con dân bản. Ngoài ra, không thể thiếu một chai rượu, một bát nước, một gói chè, hoa quả, tiền vàng mã, hai bộ quần áo dân tộc (một bộ nam, một bộ nữ), 4 sải vải dân tộc, nến sáp ong... Đặc biệt là một bó cây lúa, đây được coi là vật biểu trưng nhất và là “linh hồn” của lễ cầu mùa.

Khi đến ngày đã định, vào sáng sớm người dân trong bản sẽ có mặt đông đủ tại mảnh nương được chọn để tổ chức nghi lễ. Khai lễ, thầy cúng trong bộ trang phục truyền thống màu chàm đen, đầu quấn khăn cùng với những người phụ lễ sẽ mang đồ lễ ra nơi có lán nương. Đội phụ lễ sẽ dựng một cái giàn (tiếng Khơ Mú gọi là “Rang tê ”) được dựng bởi 4 cột tre, nối 4 xà giữa các cột và đặt một cái phên đan bằng tre ở giữa, cao khoảng 80 cm để thầy cúng bày đồ lễ lên.

Khi mọi thứ sắp đặt xong, thầy cúng thắp một cây nến sáp ong trên mâm lễ, rót rượu vào hai chén. Lúc này những người phụ lễ tiến hành cắt tiết lợn và hai con gà, đồng thời bôi tiết lên ba tấm phên đan (“ta hlệ”). Hai cái phên đan sẽ cắm hai bên mâm lễ, cái còn lại cắm phía thầy cúng để ngăn chặn ma tà không được mời gọi đến tranh phần các thần linh. Rồi thầy cúng hướng về mâm lễ, chắp tay lạy bốn hướng và bắt đầu khấn cúng, mời thần linh về chứng nhận đồ lễ.

Kết thúc quá trình mời thần linh chứng nhận đồ lễ, thầy cúng giao cho các thành viên phụ lễ mang đồ lễ đi chế biến, nấu nướng chín. Tiếp đến Thầy cúng tự tay bày đồ lễ đã chín lên giàn để khấn cúng, mời các thần linh hưởng thụ đồ lễ và phù hộ cho dân bản.

Trong lúc khấn, thầy cúng lấy tay bốc một miếng xôi nhỏ chấm vào đồ lễ, đồng thời đổ rượu, mước ra ngoài mâm lễ với quan niệm mời các vị thần linh hưởng thụ.

Khi cúng xong, nhóm người đã được phân công trước đó sẽ tiến hành hạ cỗ, bày đồ dâng lễ ra tại chỗ. Sau khi thầy cúng làm nghi thức mời các vị thần linh thì mọi người cùng uống rượu trong không khí vui vẻ, cùng chúc mừng cho nhau mạnh khỏe, vạn sự tốt lành, mùa màng bội thu, cuộc sống no đủ.

Xong phần nghi lễ được tổ chức trên nương rẫy, đồng bào trở về tập trung tại nhà thầy cúng để tổ chức phần giao lưu, chơi hội. Trong nhịp chiêng trống vang vọng, những chàng trai cô gái Khơ Mú với trang phục truyền thống say mê uyển chuyển trong lời ca, điệu múa.

Giữa không khi vui phấn khởi ấy, ai cũng ước vọng về một năm mưa thuận gió hòa, tránh được những rủi ro trong lao động sản xuất, thần linh sẽ che chở bảo vệ mùa màng, lúa ngô, hoa màu sẽ sinh sôi nảy nở. Để  khi trở về với cuộc sống lao động bình thường, người dân trong bản lại tích cực tham gia lao động sản xuất, các mùa vụ nối tiếp nhau, lúa ngô sẽ lại phủ xanh núi đồi. Không gian của phần hội sẽ đưa mọi người đến gần nhau hơn, hiểu nhau hơn, cùng đoàn kết, chung tay xây dựng, phát triển bản làng.

Lễ cầu mùa của dân tộc Khơ Mú là lễ hội đặc sắc, mang đậm nét văn hóa truyền thống, đây chính là sản phẩm tinh thần của dân tộc Khơ Mú trong lịch sử phát triển và hình thành. Mục đích của Lễ cầu mùa để cầu xin các vị thần linh, đất trời phù hộ cho hoa màu tốt tươi, mùa màng bội thu, qua đó tạo khí thế, hy vọng vào năm mới, đầu vụ mới với ước vọng cuộc sống ngày một sẽ ấm no, đầy đủ, tốt đẹp hơn.

Lễ cầu mùa đã phần nào phản ánh bức tranh vô cùng phong phú trong đời sống văn hóa và tinh thần đối của đồng bào dân tộc Khơ mú trên địa bàn tỉnh Điện Biên.