Nhiều dạng thức tồn tại của Cobalt. Ảnh minh hoạ: WB
Trung Quốc thống trị thị trường cobalt tại CHDC Congo
Theo báo Bưu điện Hoa Nam buổi sáng (Scmp), tình trạng tranh giành giữa Mỹ và Trung Quốc trong việc khai thác và chế biến khoáng sản quan trọng có thể đã không trở nên căng thẳng như hiện nay nếu Mỹ không bán hai trong số những mỏ cobalt lớn nhất thế giới cho Trung Quốc.
Năm 2016, tập đoàn khai khoáng Mỹ Freeport-McMoRan đã bán cổ phần của mình tại mỏ Tenke Fungurume cho tập đoàn CMOC (trước đây là China Molybdenum) với giá 2,65 tỷ USD. Đến năm 2020, Freeport-McMoRan tiếp tục bán mỏ Kisanfu cho cùng công ty Trung Quốc với giá 550 triệu USD. Hai thương vụ này giúp CMOC tăng gấp đôi nguồn cung cobalt và trở thành nhà sản xuất cobalt lớn nhất thế giới vào năm 2023.
CHDC Congo hiện là nguồn cung cobalt lớn nhất toàn cầu, chiếm khoảng 70% sản lượng thế giới. Khoáng sản này đóng vai trò thiết yếu trong sản xuất pin cho điện thoại và xe điện. Ngoài cobalt, CHDC Congo cũng sở hữu trữ lượng lớn đồng và nhiều kim loại đất hiếm khác, thu hút các khoản đầu tư hàng tỷ USD từ Trung Quốc trong khuôn khổ Sáng kiến Vành đai và Con đường. Một trong những dự án đáng chú ý nhất là thỏa thuận đổi khoáng sản lấy cơ sở hạ tầng trị giá 7 tỷ USD của tập đoàn Sicomines, trong đó các công ty Trung Quốc như Sinohydro và China Railway Engineering Corporation xây dựng đường sá, mạng lưới truyền tải điện và đập thủy điện, được hoàn vốn bằng khoáng sản khai thác.
Theo báo cáo của AidData (thuộc Đại học William & Mary, Mỹ), từ năm 2000 đến 2021, các tổ chức tài chính nhà nước Trung Quốc đã phê duyệt 19 khoản vay trị giá khoảng 12,85 tỷ USD cho các mỏ cobalt-đồng tại CHDC Congo.
Mỹ tìm cách giành lại ảnh hưởng tại CHDC Congo
Bất ổn chính trị tại khu vực phía Đông CHDC Congo càng làm phức tạp tình hình. Ngày 14/2, nhóm vũ trang M23 đã chiếm được thành phố Bukavu, thủ phủ tỉnh Nam Kivu, sau khi kiểm soát thành phố Goma (Bắc Kivu) vào tháng trước. Trước đó, Tổng thống Félix Tshisekedi đã đề nghị Mỹ tiếp cận trực tiếp nguồn khoáng sản chiến lược của nước này nếu Washington giúp giải quyết xung đột, theo phát ngôn viên của ông.
Ngày 20/2, Mỹ áp đặt lệnh trừng phạt một Bộ trưởng của Rwanda với cáo buộc hỗ trợ nhóm vũ trang M23. Theo Financial Times, Washington cũng đang đàm phán với CHDC Congo về một thỏa thuận tiếp cận khoáng sản để đổi lấy hỗ trợ quân sự.
Tuy nhiên, theo chuyên gia Christian-Geraud Neema từ Chương trình Carnegie châu Phi, Mỹ chưa đưa ra được phương án thay thế hợp lý và bền vững cho các khoản đầu tư của Trung Quốc tại CHDC Congo. "CHDC Congo muốn có lựa chọn, nhưng không muốn chỉ phụ thuộc vào một bên", ông Neema nhận định.
Mỹ từng cam kết hỗ trợ ngành khai khoáng của CHDC Congo thông qua bản ghi nhớ hợp tác với nước này và Zambia vào năm 2022. Ngoài ra, Mỹ cũng đang đầu tư vào hành lang Lobito - một dự án đường sắt và hậu cần kết nối Angola với Zambia và CHDC Congo nhằm giúp Mỹ và đồng minh tiếp cận khoáng sản thiết yếu cho kế hoạch năng lượng xanh. Tuy nhiên, việc chính quyền Tổng thống Trump cắt giảm viện trợ nước ngoài khiến tương lai của dự án này trở nên bấp bênh.
Khó khăn của Mỹ trong cuộc cạnh tranh với Trung Quốc
Theo giới quan sát, chính quyền Tổng thống Trump có thể gây áp lực để ngăn CHDC Congo phê duyệt thêm các thương vụ mua lại của Trung Quốc, nhưng không thể buộc nước này loại bỏ các khoản đầu tư hiện hữu của Bắc Kinh.
Hiệp hội các nhà sản xuất quốc gia Mỹ cho biết, ngay cả khi có sự hỗ trợ của chính phủ, các nhà đầu tư Mỹ vẫn do dự trước môi trường kinh doanh tại CHDC Congo do cơ sở hạ tầng yếu kém, thiếu lao động lành nghề, chủ nghĩa dân tộc tài nguyên và nạn tham nhũng trong chính phủ. Trong khi đó, Trung Quốc đã thiết lập vị thế vững chắc không chỉ ở lĩnh vực khai thác cobalt mà còn ở các ngành lithium, kim cương, vàng và kim loại nhóm 3T (thiếc, tungsten, tantalum) tại CHDC Congo.
Giáo sư Joseph Cihunda từ Đại học Kinshasa nhận định: "Trung Quốc gần như độc quyền sản xuất đồng và cobalt tại CHDC Congo. Không có công ty khai khoáng Mỹ nào hoạt động tại đây, nên Mỹ khó có thể bắt kịp Trung Quốc về đầu tư vào khoáng sản chiến lược".
Trước sự gia tăng cạnh tranh với Trung Quốc, chính quyền Tổng thống Trump đã dừng thực thi Đạo luật chống tham nhũng ở nước ngoài (FCPA), một đạo luật cấm công dân Mỹ hối lộ quan chức nước ngoài để giành hợp đồng kinh doanh. Điều này có thể khuyến khích các công ty Mỹ quay lại CHDC Congo.
Tuy nhiên, theo chuyên gia toàn cầu Seifudein Adem, Trung Quốc có lý do để lo ngại về động thái tiếp theo của ông Trump. "Với Tổng thống Trump, điều gì tốt cho Mỹ thì cũng là tốt cho thế giới – ít nhất là theo cách ông ấy định nghĩa", Adem nhận định.
Trong bối cảnh nhu cầu cobalt và khoáng sản chiến lược ngày càng tăng, cuộc cạnh tranh Mỹ - Trung tại CHDC Congo sẽ còn tiếp diễn, nhưng với lợi thế sẵn có, Trung Quốc đang chiếm thế thượng phong trong cuộc đua này.