Nông nghiệp thích ứng biến đổi khí hậu - Bài 1

Bài 1: Từ nghiên cứu đến ứng dụng 

Biến đổi khí hậu đang ngày càng hiện hữu, không chỉ là khái niệm mà đã trở thành thực tế tác động sâu sắc đến đời sống con người. Ở Nhật Bản, nơi bốn mùa từng được xem là biểu tượng của sự cân bằng tự nhiên, những thay đổi về nhiệt độ, lượng mưa, bão và thiên tai đã và đang ảnh hưởng trực tiếp đến nhiều lĩnh vực, trong đó nông nghiệp chịu tác động rõ nét.

Hokkaido, vùng đất cực Bắc từng nổi tiếng với mùa Đông khắc nghiệt và được xem là “vựa nông sản” của quốc gia, đang trải qua những biến động khí hậu rõ rệt. Mùa Đông ngắn hơn, tuyết tan sớm hơn, và những giống cây vốn chỉ phù hợp với khí hậu ấm hiện nay bắt đầu xuất hiện trên các cánh đồng nơi đây. Với diện tích canh tác chiếm khoảng một phần tư tổng diện tích đất nông nghiệp của Nhật Bản và sản lượng nông nghiệp đạt gần 1.350 tỷ yen trong năm 2023, Hokkaido đóng vai trò trụ cột trong an ninh lương thực quốc gia. Tuy nhiên, những thách thức mới từ biến đổi khí hậu cũng đòi hỏi các nông dân và nhà nghiên cứu phải tìm kiếm giải pháp thích ứng hiệu quả.

Nghiên cứu chiến lược của HRO

Từ năm tài chính 2009-2013, Tổ chức Nghiên cứu Hokkaido (HRO) - cơ quan hành chính độc lập trực thuộc địa phương - thực hiện một nghiên cứu chiến lược quy mô lớn, dựa trên dữ liệu khí hậu dự báo cho thập niên 2030. Mục tiêu là đánh giá tác động của biến đổi khí hậu tới các loại cây trồng chủ lực: lúa nước, đậu nành, đậu azuki, lúa mì đông, khoai tây, củ cải đường, cùng các cây phục vụ chăn nuôi như ngô và cỏ khô.

Kết quả nghiên cứu cho thấy biến đổi khí hậu sẽ làm thay đổi cả về sản lượng lẫn chất lượng nông sản. Nhiệt độ tăng không chỉ thúc đẩy sâu bệnh phát triển mà còn làm rối loạn chu kỳ trồng trọt truyền thống. Trước thực trạng này, HRO đề xuất các giải pháp thích ứng toàn diện: phát triển các giống cây có khả năng kháng nhiệt và bệnh tốt hơn, điều chỉnh lịch gieo trồng và thu hoạch, cải thiện cơ sở hạ tầng đồng ruộng, đặc biệt là hệ thống thoát nước.

Bước sang giai đoạn nghiên cứu chiến lược 2025–2029, HRO đặt mục tiêu dự báo năng suất, chất lượng và độ thích hợp của đất canh tác đến năm 2050. Đồng thời, cơ quan này sẽ đưa ra các thách thức và giải pháp cụ thể nhằm đảm bảo ổn định nông – lâm nghiệp trước những biến đổi khí hậu ngày càng khắc nghiệt.

Từ phòng thí nghiệm đến thực địa

Trạm thí nghiệm Nông nghiệp trung ương của HRO là nơi hiện thực hóa những nghiên cứu chiến lược, triển khai thử nghiệm trồng trọt và mô phỏng khí hậu để đánh giá phản ứng của cây trồng trong nhiều điều kiện khác nhau. Ông Eiji Gotou, Giám đốc bộ phận Nghiên cứu Khoa học Nông nghiệp - Môi trường, cho biết: “Hokkaido chịu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu tương tự các vùng khác, nhưng sự ‘ấm lên’ tại đây mang tính hai mặt. Một số khu vực từng chịu giá lạnh khắc nghiệt nay trở nên dễ chịu hơn. Ví dụ, nhiều giống cây từng không thể sinh trưởng ở Hokkaido hiện phát triển tốt nhờ khí hậu ấm hơn.”

Những giống cây “lạ” đối với Hokkaido như khoai lang hay nho châu Âu đã được trồng thử nghiệm thành công. Song song đó, các giống cây truyền thống như đậu nành, khoai tây, củ cải đường lại đối mặt với rủi ro lớn hơn do dịch bệnh lan nhanh và thời tiết cực đoan. Ông Gotou nhấn mạnh: “Chúng tôi không thể chỉ dựa vào một phương pháp duy nhất. Cần kết hợp nhiều biện pháp – từ chọn giống, cải thiện kỹ thuật canh tác đến đầu tư hạ tầng.”

Từ đầu thế kỷ XX, Hokkaido đã là trung tâm nghiên cứu chọn lọc giống cây trồng. HRO tiếp tục truyền thống đó, lai tạo các giống mới kháng lạnh, kháng bệnh và thích nghi với khí hậu ấm hơn. Ngay cả với các giống hiện có, việc điều chỉnh để đối phó bệnh tật gia tăng khi thời tiết ấm lên vẫn là ưu tiên hàng đầu. Song song, HRO tập trung nghiên cứu hệ thống thoát nước và quản lý đất – hai yếu tố cốt lõi giúp duy trì độ màu mỡ. Trước đây, nông dân Hokkaido phải đối mặt với hạn hán hoặc mưa lớn thất thường. Các chuyên gia HRO đã thiết kế hệ thống thoát nước ngầm thông minh, giúp đất giữ đủ ẩm trong mùa khô nhưng thoát nước nhanh khi mưa lớn.

Một minh chứng rõ ràng cho sự thay đổi khí hậu là nho Hokkaido - loại cây khó trồng ở khí hậu lạnh - nay trở thành điểm đến của những người trồng nho khắp Nhật Bản. Bà Mikako Sato, nhà nghiên cứu tại Trung tâm Thực nghiệm nông nghiệp trung ương, cho biết: “Phương pháp canh tác cơ bản không thay đổi, nhưng thời điểm thu hoạch đã khác hẳn. Trước đây, tuyết phủ mặt đất đến tận tháng Tư, nay đã tan vào tháng Ba. Nhiệt độ tăng khiến mùa sinh trưởng đến sớm và kết thúc sớm hơn.”

Những giống nho Đức chín sớm như Kerner hay Zweigeltrebe từng chiếm ưu thế nay đang dần được thay thế bằng các giống Pháp và quốc tế như Riesling, Chardonnay, Pinot Noir, vốn cần thời tiết ấm để đạt độ ngọt và hương vị tối ưu. Sự biến mất của các đợt sương giá nặng và kéo dài mùa thu giúp Hokkaido mở rộng diện tích trồng nho chất lượng cao – điều từng không tưởng vài thập niên trước. “Điều quan trọng là theo dõi sát sao thời tiết và tình trạng nho để điều chỉnh thời điểm thu hoạch,” bà Sato nhấn mạnh. “Chúng tôi không thể chống lại khí hậu, nhưng có thể hiểu và đi cùng nó.”

Thích ứng để phát triển

Câu chuyện Hokkaido không chỉ là ứng phó mà là chiến lược chủ động, biến thách thức thành cơ hội. Biến đổi khí hậu mang hệ lụy nhưng cũng mở ra cơ hội cho đa dạng sinh học và kinh tế nông nghiệp. Khi nhiều vùng ở Honshu quá nóng, Hokkaido - khí hậu mát hơn - nổi lên như vùng đất cứu cánh.

Các nhà nghiên cứu nhận định Hokkaido có thể trở thành trung tâm nông sản chất lượng cao, đặc biệt là nho, táo và ngũ cốc mùa Đông, phục vụ thị trường nội địa và xuất khẩu. Tuy nhiên, để đạt điều đó, đầu tư vào nghiên cứu, hạ tầng và chính sách hỗ trợ nông dân là điều thiết yếu.

Ông Gotou khẳng định: “Biến đổi khí hậu không thể ngăn chặn ngay lập tức. Nhưng với kiên trì, hiểu biết và khoa học, chúng ta có thể sống cùng nó một cách thông minh.” Từ phòng thí nghiệm đến cánh đồng thử nghiệm, Hokkaido đang tiên phong trong nỗ lực thích ứng bền vững, biến biến đổi khí hậu từ mối đe dọa thành cơ hội để học hỏi và phát triển.

Tinh thần thích ứng tại Hokkaido thắp lên niềm hy vọng cho ngành nông nghiệp Nhật Bản: dù thiên nhiên thay đổi, con người vẫn có thể đồng hành, học hỏi và vươn lên từ những thách thức.