Đằng sau Hiệp định Abraham ‘mở ra bình minh của một Trung Đông mới'

Tổng thống Mỹ Donald Trump và Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu ngày 15/9 đã cùng với Ngoại trưởng của Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) và Bahrain ký kết thỏa thuận lịch sử bình thường hóa quan hệ giữa Israel với hai quốc gia Arab này, còn gọi là các Hiệp định Abraham.

“Các thỏa thuận này sẽ cùng đóng vai trò nền tảng cho một nền hòa bình toàn diện trên khắp khu vực, điều mà không ai từng nghĩ là có thể, nhất là trong thời đại này”, nhà lãnh đạo Mỹ phát biểu. “Các thỏa thuận này chứng tỏ rằng các quốc gia trong khu vực đã phá vỡ cách tiếp cận thất bại trong quá khứ.

Lễ ký này đặt mốc lịch sử cho một chặng đường mới, và các quốc gia khác cũng sẽ rất nhanh thôi tiếp bước những nhà lãnh đạo vĩ đại này”. Về phần mình, Thủ tướng Netaynyahu mô tả ngày này là “buổi bình minh mới của hòa bình”.

Lần cuối cùng một buổi lễ như vậy diễn ra ở Washington D.C là vào năm 1994, khi Tổng thống Mỹ Bill Clinton chứng kiến Thủ tướng Israel Yitzhak Rabin và Quốc vương Jordan Hussein ký tuyên bố mở đường cho một thỏa thuận hòa bình vài tháng sau đó.

Đối với Tổng thống Trump, thời điểm của sự kiện vô cùng quan trọng. Chưa đầy 2 tháng trước khi diễn ra cuộc bầu cử, các thỏa thuận bình thường hóa quan hệ giữa Israel, UAE và Bahrain là những thành tựu nổi bật trong chính sách đối ngoại của ông, ngay cả khi khu vực đang dần đi theo xu thế này bất kể ai đang là ông chủ Nhà Trắng.

Con đường đi tới các Hiệp định Abraham

Trong nhiều năm Israel đã có mối quan hệ bí mật với nhiều quốc gia vùng Vịnh dòng Sunni, lại được thúc đẩy bởi một liên minh chống Iran. Tuy vậy, các mối quan hệ này đã có từ trước thỏa thuận hạt nhân Iran hơn một thập kỷ, trong bối cảnh các nước vùng Vịnh muốn tận dụng lợi thế về công nghệ cao của Israel, còn Tel Aviv thì tìm cách đảm bảo vị trí của mình ở một Trung Đông đầy biến động.

Đứng đầu trong những mối quan hệ hậu trường này là UAE. Vào cuối năm 2015, Israel đã mở một phái bộ ngoại giao cho Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế tại Abu Dhabi. Năm 2018, Bộ trưởng Văn hóa Israel khi đó là Miri Regev có chuyến thăm cấp nhà nước tới Nhà thờ Hồi giáo Lớn Sheikh Zayed sau khi Israel đoạt huy chương vàng tại một giải đấu judo ở UAE. Israel cũng được mời tham dự Expo 2020 Dubai, dù triển lãm này bị trì hoãn bởi dịch COVID-19.

Giống như UAE, Bahrain cũng có quan hệ kín đáo với Israel từ nhiều năm trước. Ngoài ra, Bahrain có một cộng đồng Do Thái nhỏ nhưng bền vững, mà một trong những thành viên của họ từng là Đại sứ Bahrain tại Mỹ từ năm 2008-2013.

Quan trọng là UAE và Bahrain cùng là đồng minh thân cận của Mỹ, mỗi nước đều có sự hiện diện quân sự đáng kể của Mỹ. Không quân Mỹ đã triển khai máy bay chiến đấu F-35 tới một căn cứ không quân ở Abu Dhabi, trong khi Hạm đội 5 và Bộ tư lệnh Trung tâm của Hải quân Mỹ đóng tại Bahrain. Sự hiện diện quân sự đó đã khiến các nhà lãnh đạo của UAE và Bahrain xích lại gần Mỹ hơn, và vì liên minh chống Iran họ cũng xích lại gần Israel hơn.

Israel, UAE và Bahrain sẽ được lợi gì?

Một giáo sĩ Do Thái nổi tiếng người Mỹ, đừng làm cố vấn riêng cho Quốc vương Bahrain Hamad bin Isa al-Khalifa từng nói rằng, với các quốc gia Arab vùng Vịnh, con đường đến Washington chạy qua Jerusalem.

Nói cách khác, nếu các quốc gia này muốn xích lại gần Nhà Trắng, thì việc xây dựng quan hệ với các nhà lãnh đạo Israel là một cách chắc chắn để đạt được mục tiêu đó.

Thỏa thuận giữa Israel và UAE được cho là "sẽ tăng khả năng" UAE nhận được chiến đấu cơ F-35 của Mỹ và có lợi thế đáng kể so với bất kỳ quân đội nào khác trong khu vực, ngoại trừ Israel.

UAE cũng đảm bảo đình chỉ dự định sáp nhập các khu vực thuộc Bờ Tây của Israel và đã nói rõ đây là một trong những điều kiện để bình thường hóa quan hệ. Mặc dù không rõ thời gian đình chỉ kéo dài bao lâu, nhưng đối với UAE, điều này giúp duy trì sự tồn tại của giải pháp hai nhà nước, mà theo họ là dấu hiệu khả dĩ duy nhất cho cuộc xung đột Israel - Palestine.

Về phần mình, Bahrain dường như ít đạt được mục tiêu cụ thể hơn từ thỏa thuận Abraham. Đối với cả UAE và Bahrain, các thỏa thuận cũng mở ra khả năng mua công nghệ cao của Israel, bao gồm cả công nghệ quân sự như hệ thống phòng thủ tên lửa Vòm Sắt, cũng như hợp tác về kinh tế, y tế, du lịch và hơn thế nữa.

Về mặt chính trị, thỏa thuận Abraham tạo ra tình huống đôi bên cùng có lợi cho UAE và Bahrain. Cho dù ông Trump có tái đắc cử vào tháng 11 hay không, họ cũng đã ghi điểm với chính quyền của ông, hoặc chính quyền của đại diện đảng Dân chủ, Joe Biden.

Đối với Israel, thỏa thuận là một thành tựu chính sách đối ngoại quan trọng với Thủ tướng Netanyahu, một thành tựu mà chỉ có hai nhà lãnh đạo Israel khác có thể đạt được: Thủ tướng Menachem Begin ký hiệp ước hòa bình với Ai Cập năm 1979; và Thủ tướng Yitzhak Rabin ký hiệp ước hòa bình với Jordan năm 1994. Trong khi đó, ông Netanyahu đã ký thỏa thuận bình thường hóa với hai quốc gia Arab chỉ trong một ngày.

Điều quan trọng là sự kiện tại Nhà Trắng đã giúp chuyển hướng chú ý khỏi các rắc rối trong nước của ông Netanyahu: một nền kinh tế “bầm dập” trong đại dịch với tỷ lệ thất nghiệp 18%; cuộc khủng hoảng COVID-19 buộc Israel phải đóng cửa toàn diện lần thứ hai cộng với phiên tòa xét xử ông về tội tham nhũng.

Vai trò của Tổng thống Donald Trump

Chính quyền Tổng thống Trump đã nhìn thấy cơ hội ở một Trung Đông đang chuyển mình và đã tận dụng nó. Không thể đạt được tiến triển trong cuộc xung đột Israel-Palestine, ông Trump và các cố vấn chuyển trọng tâm sang phần còn lại của khu vực.

Đã qua lâu rồi thời mà các cuộc xung đột xác định những vòng xoáy tin tức ở Trung Đông. Giờ đây trận chiến lớn nhất trong khu vực đang diễn ra giữa một bên là Iran và một bên là các quốc gia dòng Sunni. Trong cuộc xung đột này, ông Trump đã nhìn thấy sơ hở để thúc đẩy Israel xích lại gần các quốc gia Arab.

Trong nhiều thập kỷ, Washington là nhà trung gian hòa bình chính ở Trung Đông và là người điều tiết quan trọng các cuộc đàm phán giữa Israel và Palestine. Chính Tổng thống Jimmy Carter là người kết nối Menachem Begin và Anwar Sadat, và Tổng thống Bill Clinton kết nối Yitzhak Rabin và Quốc vương Hussein. Còn hiện tại, Tổng thống Donald Trump là người đứng giữa Netanyahu và các bộ trưởng ngoại giao của UAE và Bahrain.

Nhưng giờ đây, tầm nhìn của Nhà Trắng về khu vực hầu như không bao gồm người Palestine. Ông Trump đã mời người Palestine vào bàn đàm phán, nhưng chỉ với tầm nhìn về một Trung Đông nghiêng hẳn về Israel. Nếu người Palestine không muốn tham gia, Nhà Trắng dường như rất thoải mái để họ ở lại.

Tại sao là thời điểm này?

Rõ ràng, những thỏa thuận như thế này dường như chắc chắn sẽ đến, chỉ là vấn đề bây giờ hay trong một vài năm nữa.

Chính ông Trump và Netanyahu đã thúc đẩy chúng xảy ra ngay lúc này. Bên cạnh những vấn đề trong nước - khi Tổng thống Mỹ đang tụt phía sau trong các cuộc thăm dò không đầy 2 tháng trước bầu cử - cả hai đang có chung ý chí để tạo ra một điều gì đó quan trọng.

Trong những tuần gần đây, Cố vấn Jared Kushner và Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo đã đến thăm Trung Đông, tìm cách xây dựng động lực cho thỏa thuận giữa Israel và UAE.

Tất nhiên những nỗ lực đó của họ vẫn chưa kết thúc. Một quốc gia vùng Vịnh khác là Oman đã ca ngợi thỏa thuận giữa Israel và Bahrain, báo hiệu họ có thể là người tiếp theo bình thường hóa quan hệ với Israel.