Phối cảnh quy hoạch thành phố Đà Nẵng đến năm 2030. Ảnh: TTXVN phát
Theo các chuyên gia, muốn thành công, đạo luật sửa đổi phải vừa khắc phục được các điểm nghẽn cũ, vừa không tạo ra những rào cản mới. Hơn hết, Luật mới phải hướng tới việc thiết lập một hệ sinh thái quy hoạch đồng bộ, hiện đại và có năng lực dẫn dắt phát triển quốc gia trong dài hạn. Dự kiến, Quốc hội sẽ xem xét, thông qua dự án luật quan trọng, được các địa phương, doanh nghiệp đặc biệt mong chờ này vào Kỳ họp thứ 10, Quốc hội Khóa XV.
Bộc lộ bất cập
Luật Quy hoạch được Quốc hội thông qua năm 2017 và có hiệu lực từ năm 2019 với sứ mệnh chấm dứt tình trạng quy hoạch phân mảnh, chồng lấn và thiếu đồng bộ từng tồn tại hàng thập kỷ. Định hướng rõ ràng về việc xây dựng một hệ thống quy hoạch tích hợp, thống nhất theo chiều ngang - chiều dọc đã từng được xem là bước đột phá trong tư duy lập pháp về không gian phát triển.
Tuy nhiên, sau gần 5 năm áp dụng, nhiều địa phương, cơ quan trung ương vẫn còn gặp khó khăn trong việc hiện thực hóa các nguyên tắc tích hợp, dẫn đến tình trạng “gom góp thông tin” thay vì phân tích không gian tổng thể. Trong nhiều bản quy hoạch, các chỉ tiêu dân số, đất đai hay công nghiệp bị cộng dồn vượt xa năng lực quốc gia, phản ánh sự thiếu phối hợp và thiếu căn cứ thực tế.
TS. Trương Văn Quảng - Phó Tổng Thư ký Hội Quy hoạch và Phát triển đô thị Việt Nam nhận xét, quy định tích hợp là một bước tiến lớn về tư duy, nhưng nếu không có công cụ hỗ trợ, không có cơ sở dữ liệu đồng bộ, thì việc thực thi rất dễ đi chệch hướng hoặc bị hình thức hóa.
Những vướng mắc đã được ghi nhận từ thực tiễn triển khai Luật, từ xung đột giữa các loại quy hoạch (tỉnh, ngành, tổng thể), đến sự không rõ ràng về quy trình lập, thẩm định, điều chỉnh, hay việc thiếu hướng dẫn thống nhất trong phân cấp thực hiện.
Một điểm nóng mới nổi lên gần đây là việc sắp xếp lại đơn vị hành chính cấp tỉnh - theo hướng giảm từ 63 còn 34 tỉnh, thành phố vào năm 2025 khiến hàng loạt quy hoạch đã phê duyệt đứng trước nguy cơ “lỗi thời”. Nếu không có cơ chế pháp lý linh hoạt để điều chỉnh phù hợp, hàng trăm kế hoạch phát triển, đầu tư công và các dự án trọng điểm có thể bị đình trệ.
Viện trưởng Viện Nghiên cứu Bất động sản việt Nam Bùi Văn Doanh phân tích, nếu không có cơ chế vừa giữ tính kế thừa, vừa đảm bảo tính thích ứng, thì những thay đổi hành chính sắp tới sẽ khiến nhiều quy hoạch buộc phải viết lại từ đầu, tốn kém và làm chậm tiến độ phát triển địa phương.
Do đó, hướng sửa đổi luật không chỉ khắc phục, mà còn phải tạo đột phá. Dự kiến, Quốc hội sẽ xem xét thông qua dự thảo Luật Quy hoạch (sửa đổi), trong đó Bộ Tài chính - cơ quan được giao chủ trì soạn thảo cũng đã đề xuất nhiều điểm thay đổi mang tính nền tảng.
Không để quy hoạch tiếp tục là rào cản
Một số điểm sửa đổi trọng tâm bao gồm: Điều chỉnh toàn bộ hệ thống quy hoạch sau khi sáp nhập đơn vị hành chính, nhưng vẫn đảm bảo không làm gián đoạn thực thi các quy hoạch hiện hành. Cùng đó, làm rõ trật tự pháp lý và mối quan hệ giữa các loại quy hoạch, xác định rõ quy hoạch tổng thể quốc gia là định hướng cao nhất, làm cơ sở cho các cấp dưới.
Cùng với việc tách bạch giữa quy hoạch tích hợp ngang và tích hợp dọc, thay vì “gộp chung” như cách làm hiện nay, cho phép quy hoạch chuyên ngành độc lập trong các lĩnh vực đặc thù (quốc phòng, năng lượng, giao thông...), nếu việc tích hợp không khả thi.
Đáng chú ý, Luật sửa đổi cũng giảm thời gian lập quy hoạch tỉnh từ 30 xuống 24 tháng, đồng thời rút ngắn quy trình, đơn giản hóa thủ tục hành chính; bổ sung cơ chế xử lý xung đột giữa các quy hoạch, đảm bảo tính thống nhất, tránh mâu thuẫn pháp lý; đẩy mạnh phân quyền cho địa phương, đi kèm trách nhiệm giải trình và kiểm tra hậu kiểm; tăng cường minh bạch thông tin và ứng dụng dữ liệu số, tiến tới xây dựng hệ thống dữ liệu quy hoạch quốc gia mở, minh bạch và liên thông...
Bên cạnh đó, dự thảo sửa đổi cũng mở rộng phạm vi áp dụng bằng cách bổ sung nhóm quy hoạch kỹ thuật - chuyên ngành và tách riêng quy hoạch không gian biển thành một nhóm độc lập, nâng tổng số nhóm quy hoạch quốc gia từ 4 lên 5. Việc bổ sung này không chỉ giúp hệ thống quy hoạch phản ánh đúng thực tiễn phát triển đa dạng, mà còn tạo điều kiện cho các lĩnh vực kỹ thuật chuyên sâu có không gian pháp lý riêng, tránh bị “nén ép” vào mô hình tích hợp vốn thiếu tính linh hoạt.
TS. Nguyễn Sĩ Dũng - nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội nhận định, sửa luật lần này không đơn thuần là chỉnh sửa kỹ thuật, mà là cơ hội để tái cấu trúc hệ thống quy hoạch theo hướng hiện đại, minh bạch và hiệu quả hơn. Muốn vậy, phải chuyển từ tư duy quy hoạch cứng sang quy hoạch thích ứng. Luật mới phải tạo hành lang để dữ liệu và công nghệ trở thành nền tảng, chứ không phải chỉ là công cụ bổ trợ.
Trước đó, nhiều địa phương phản ánh, ngay cả khi có quy định tốt, thì năng lực tổ chức thực hiện ở cơ sở vẫn là thách thức. Việc lập quy hoạch tích hợp đòi hỏi đội ngũ tư vấn có hiểu biết đa ngành, công cụ phân tích hiện đại và dữ liệu cập nhật - những yếu tố mà không phải tỉnh nào cũng sẵn sàng đáp ứng.
Theo khảo sát cho thấy, hơn 70% đơn vị tư vấn hiện nay chưa có kinh nghiệm thực hiện quy hoạch tích hợp đúng nghĩa, chủ yếu “cắt - dán” từ các quy hoạch ngành trước đó. Điều này đặt ra yêu cầu phải sớm thiết lập cơ chế thẩm định chất lượng tư vấn, có thể bằng hình thức đấu thầu cạnh tranh, đánh giá độc lập và công khai hóa kết quả.
Bởi vậy, điểm then chốt được nhiều chuyên gia nhấn mạnh là nếu không sửa luật kịp thời và hiệu quả, quy hoạch có thể tiếp tục là lực cản lớn nhất cho phát triển – thay vì là động lực như mục tiêu ban đầu. Thực tế từ giai đoạn 2021–2023 cho thấy, nhiều dự án lớn đã bị trì hoãn do chậm phê duyệt quy hoạch cấp tỉnh; thậm chí có những dự án hạ tầng trọng điểm quốc gia không thể triển khai vì vướng thủ tục quy hoạch chưa đồng bộ.
Theo PGS.TS. Hoàng Văn Cường - GS. TS. Hoàng Văn Cường, Uỷ viên Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng, Uỷ viên Uỷ ban Kinh tế - Tài chính của Quốc, sửa Luật Quy hoạch không thể tiếp cận theo lối vá víu mà cần đặt trong tổng thể đổi mới tư duy phát triển không gian quốc gia. Việt Nam cần một luật phù hợp với quốc gia đang tiến nhanh vào giai đoạn đô thị hóa mạnh, chuyển đổi xanh và chuyển đổi số.