Đặc biệt, thực tiễn tại các nước cho thấy, SAI đóng vai trò quan trọng trong việc đánh giá, phản biện dự toán ngân sách Nhà nước. Vì vậy, học hỏi kinh nghiệm quốc tế về vấn đề này đang là yêu cầu đặt ra đối với Kiểm toán Nhà nước Việt Nam.
Cuộc họp trực tuyến Ban điều hành ASOSAI lần thứ 55 do Kiểm toán Nhà nước (KTNN) Việt Nam tổ chức. Ảnh: KTNN
Vai trò quan trọng trong đánh giá dự toán ngân sách
Tại mỗi quốc gia, kiểm toán ngân sách Nhà nước có mô hình tổ chức và hoạt động riêng. Tuy nhiên, tựu chung lại, kiểm toán ngân sách Nhà nước có nhiệm vụ là đánh giá, xác nhận số liệu quyết toán hoặc số tăng, giảm, số dư cuối kỳ của các tài khoản quốc gia hay tài khoản của ngân sách các bang, địa phương; đánh giá việc tuân thủ pháp luật, tính kinh tế, hiệu quả, hiệu lực trong quản lý, điều hành ngân sách Nhà nước. Đối tượng kiểm toán được xác định theo dòng chu chuyển của ngân sách, bất kỳ tổ chức nào nhận nguồn kinh phí của ngân sách đều là đối tượng kiểm toán.
Đa số các Cơ quan Kiểm toán tối cao (SAI) đều triển khai kiểm toán báo cáo tài chính và kiểm toán tuân thủ trong kiểm toán ngân sách Nhà nước. Những năm gần đây, một số SAI đã tập trung nhiều hơn cho loại hình kiểm toán hoạt động trong kiểm toán ngân sách Nhà nước. Bên cạnh đó, việc tổ chức các đơn vị kiểm toán ngân sách Nhà nước luôn gắn liền với đặc điểm phân cấp và quản lý ngân sách Nhà nước, trong đó, Cơ quan Kiểm toán quốc gia chủ yếu kiểm toán ngân sách Trung ương và các Cơ quan Kiểm toán địa phương kiểm toán ngân sách địa phương, phục vụ hội đồng địa phương giám sát và phê chuẩn dự toán, quyết toán ngân sách.
Ở nhiều nước, mối quan hệ giữa SAI với các khách thể kiểm toán ngân sách Nhà nước và các đơn vị có liên quan rất được chú trọng nhằm nâng cao chất lượng hoạt động kiểm toán, đặc biệt là trao đổi thông tin và thực hiện kết luận, kiến nghị kiểm toán. Ví dụ, tại Nhật Bản, Cộng hòa Liên bang Đức, Hungary… SAI được mời họp phiên thảo luận của Nghị viện, Ủy ban Ngân sách và các ủy ban khác của Nghị viện phục vụ việc phê chuẩn dự toán và quyết toán.
Tại Nhật Bản, các tài liệu liên quan đến dự toán ngân sách Nhà nước và quyết định về ngân sách Nhà nước còn được gửi cho Ủy ban Kiểm toán quốc gia (BOA) nghiên cứu. BOA tổ chức gặp gỡ thường xuyên với Vụ Ngân sách, Vụ Kế toán của Bộ Tài chính hằng năm để cung cấp những phát hiện, ý kiến trong báo cáo kiểm toán và tiếp nhận các thông tin hữu ích cho việc xác định trọng tâm kiểm toán. Bên cạnh đó, nhằm mở rộng nâng cao chất lượng của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các đơn vị được kiểm toán, ngăn chặn sai phạm tái diễn, BOA còn tổ chức đào tạo cho kiểm toán nội bộ của các Bộ và đơn vị để có sự phối hợp tốt hơn trong hoạt động kiểm toán…
Đối với việc tổ chức kiểm toán ngân sách Nhà nước, tại một số quốc gia, chu trình kiểm toán được thực hiện cả trong và sau chu kỳ ngân sách Nhà nước nhằm giúp cho các cơ quan quản lý, giám sát xử lý thông tin kịp thời với những kết luận, kiến nghị kiểm toán. Tất nhiên, chu kỳ này phải đảm bảo tính khả thi khi có sự đồng bộ trong việc luân chuyển, cung cấp thông tin về ngân sách và báo cáo quyết toán trong môi trường công nghệ thông tin hợp nhất, thông qua hệ thống tích hợp dữ liệu tài chính quốc gia (như tại Nhật Bản). Ngoài ra, việc sử dụng chuyên gia bên ngoài tư vấn cho hoạt động kiểm toán được BOA và Kiểm toán Nhà nước Trung Quốc chú trọng.
Một nhiệm vụ quan trọng của SAI trong kiểm toán ngân sách Nhà nước chính là đưa ra ý kiến đánh giá, phản biện về dự toán ngân sách Nhà nước do chính phủ trình, làm cơ sở cho quốc hội thảo luận và quyết định. Tuy nhiên, sự tham gia của SAI trong việc lập dự toán ngân sách Nhà nước ở mỗi nước có hình thức, mức độ khác nhau.
Bài học kinh nghiệm cho Kiểm toán Nhà nước Việt Nam
Từ kinh nghiệm quốc tế nêu trên, Kiểm toán Nhà nước Việt Nam rút ra một số bài học nhằm thực hiện tốt hơn kiểm toán ngân sách Nhà nước. Cụ thể: Kiểm toán Nhà nước cần chú trọng hoạt động kiểm toán đối với công tác lập dự toán; đổi mới tổ chức kiểm toán để đảm bảo thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ của SAI trong kiểm toán ngân sách Nhà nước nói chung, ngân sách địa phương nói riêng và tuân thủ Luật Kiểm toán Nhà nước, Luật Ngân sách Nhà nước.
Các đoàn kiểm toán cần tăng cường thời gian kiểm toán tại trụ sở cơ quan kiểm toán thông qua số liệu do đơn vị cung cấp, hạn chế kiểm toán trực diện tại đơn vị tránh gây ảnh hưởng đến đơn vị được kiểm toán. Đồng thời, Kiểm toán Nhà nước cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong việc thu thập số liệu, dữ liệu; thực hiện kiểm toán ngân sách địa phương ngay trong và sau chu trình ngân sách. Để làm được điều này, quy định thời gian cho một cuộc kiểm toán phải đủ dài, phù hợp với thực tiễn nhằm đảm bảo hoàn thành tốt các mục tiêu, nội dung kiểm toán hoặc có thể thực hiện cuộc kiểm toán vào nhiều thời điểm khác nhau một cách không liên tục.
Cơ quan kiểm toán phải xây dựng tốt mối quan hệ phối hợp với đơn vị được kiểm toán, nhất là các cơ quan tài chính tổng hợp; thường xuyên cập nhật thông tin trong quản lý và điều hành ngân sách bằng cách tổ chức các cuộc trao đổi thông báo kết quả kiểm toán ngân sách hoặc có những hướng dẫn và chia sẻ kinh nghiệm cho hệ thống kiểm toán nội bộ của đối tượng được kiểm toán.