Sau 13 năm đàm phán khó khăn và có lúc tưởng chừng “giữa đường đứt gánh”, ngày 14/7 tại thủ đô Vienna của Áo, thỏa thuận về chương trình hạt nhân của Iran với Nhóm P5+1 (gồm 5 nước thường trực Hội đồng bảo an Liên hợp quốc là Mỹ, Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc và Đức) cuối cùng đã đạt được.
Cơ sở lọc dầu Saudi Aramco trên sa mạc gần khu vực giàu dầu mỏ Khouris, cách thủ đô Riyadh, Saudi Arabia khoảng 160km về phía đông. Ảnh: AFP/TTXVN |
Thỏa thuận hạt nhân giữa Iran với P5+1 mở ra cho nền kinh tế nhiều năm bị bao vây và cấm vận của Iran cơ hội tiếp cận thị trường vốn và công nghệ toàn cầu. Cùng với đó, quốc gia có trữ lượng dầu thô được kiểm chứng lớn thứ tư thế giới này cũng sẵn sàng tái gia nhập thị trường. Sự xuất hiện trở lại của nhân tố Iran được cho là sẽ định hình lại thị trường dầu mỏ toàn cầu trong tương lai không xa.
Để đánh giá về thị trường dầu mỏ hậu thỏa thuận hạt nhân giữa Iran với Nhóm P5+1, phóng viên đã có cuộc trao đổi với TS. Đỗ Sơn Hải, Trưởng khoa Chính trị Quốc tế, Học viện Ngoại giao.
Thưa TS Đỗ Sơn Hải, trước sự kiện lịch sử ngày 14/7 vừa qua tại Vienna , nguồn cung dầu mỏ trên thị trường thế giới được định hình như thế nào?Khu vực Trung Đông là khu vực cung cấp sản lượng dầu mỏ (dầu truyền thống) lớn nhất trên thế giới, trong đó Arab Saudi thường được gọi là cánh chim đầu đàn trong Tổ chức các Nước Xuất khẩu Dầu mỏ (OPEC). Giá dầu cao từng là nguyên nhân thúc đẩy tìm kiếm nguồn năng lượng mới có khả năng tái tạo như gió, nhiệt, nước hay cuộc chạy đua khai thác dầu từ đá phiến sét tại Mỹ.
Tuy nhiên, dầu khí truyền thống từ Trung Đông, Nga, khu vực Bắc Phi và Mỹ Latinh vẫn đang là nguồn cung cơ bản nhất, phục vụ đời sống của nhân loại cho đến ngày hôm nay.
Cuộc chiến tranh giành thị phần giữa dầu truyền thống từ Trung Đông, châu Phi, châu Mỹ Latinh và dầu đá phiến từ Mỹ đã tác động như thế nào đến thị trường dầu mỏ?Mười năm trở lại đây, thông qua các phương tiện thông tin đại chúng, chúng ta biết rằng cuộc chiến giữa dầu đá phiến và dầu truyền thống diễn ra khá gay gắt. Tuy nhiên, sản lượng dầu đá phiến hiện nay mới chỉ chiếm 1/10 tổng sản lượng dầu trên thế giới.
Nhiều người cho rằng nguyên nhân giá dầu lao dốc do sự xuất hiện của dầu đá phiến. Nhưng theo tôi, việc giá dầu sụt giảm bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân chứ không phải chỉ vì dầu đá phiến. Nguyên nhân bắt nguồn từ cung nhiều hơn cầu, từ chiến tranh và từ các ý đồ chính trị khác nữa.
Theo ông, đâu là những nguyên nhân sâu xa và quan trọng khiến giá dầu rơi từ đỉnh cao trên 100 USD/thùng xuống mức thấp khó tin khoảng 50 USD/thùng, thậm chí trước thỏa thuận hạt nhân Iran?Năm 2008, giá dầu đã có lúc chạm đỉnh khoảng160 USD/thùng, song sau đó liên tục giảm giá. Theo các chuyên gia kinh tế, tình trạng sụt giảm của giá dầu vẫn có khả năng diễn ra. Dưới góc độ coi dầu lửa là một sản phẩm hàng hóa trên thị trường, việc hàng hóa hạ giá liên quan tất yếu đến quy luật cung cầu, nghĩa là nhu cầu về dầu mỏ giảm sẽ kéo theo giá thành đi xuống.
Tuy nhiên, chúng ta cũng phải nhìn dưới một góc độ khác, không phải vô cớ người ta gọi dầu lửa là “vàng đen”. Nguồn “vàng đen” này quyết định sự tồn vong của nhiều quốc gia như Nga, Venezuela, Nigieria, Các tiểu Vương quốc Arập Thống nhất (UAE). Hay ngay cả với các nước nhập khẩu dầu lửa như Trung Quốc hay Việt Nam, dầu lửa cũng có thể bị thao túng trở thành món hàng chính trị.
Dầu đá phiến không phải là nguyên nhân cốt yếu gây nên nhưng kỹ thuật khai thác dầu đá phiến lại mang một ý nghĩa lớn. Nếu công nghệ khai thác mở ra hướng đi mới, giá dầu đá phiến phải giao dịch từ 70 USD/thùng trở lên thì các nhà sản xuất mới có lãi. Tuy rằng kỹ thuật khai thác dầu đá phiến mở ra hướng đi mới trong ngành dầu khí, nhưng nó cũng góp phần làm giá dầu lao dốc.
Trong bối cảnh giá dầu liên tục sụt giảm, những nền kinh tế nào chịu tổn thất nhiều hơn cả và họ phải chuyển đổi mô hình kinh tế ra sao để có thể trụ vững?Gần một năm trở lại đây, mọi người đều nói là các nước xuất khẩu dầu mỏ sẽ chịu sự tàn phá của “cơn bão” giá dầu lao dốc. Chẳng hạn, 96% ngân sách Venezuela có được nhờ xuất khẩu dầu hay con số này là gần 60% ở Nga.
Trong khi đó, những nước nhập khẩu dầu lửa lại dễ thở hơn. Đầu năm nay, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) đã dự báo rằng với sự suy giảm của giá dầu thì kinh tế toàn cầu sẽ có thêm động lực tăng trưởng và chi tiêu dùng sẽ được kích thích.
Tuy vậy, chúng ta đã quên rằng, từ đầu năm 2015 đến nay, những nước nhập khẩu dầu mỏ lớn như Trung Quốc, Ấn Độ hay Việt Nam có hưởng được nhiều lợi ích hay không.
Chúng ta có thể thấy việc giá dầu hạ sẽ mang lại lợi ích đối với các ngành kinh tế sử dụng đến dầu mỏ, vậy với các ngành kinh tế không sử dụng đến nhiên liệu này thì sao?
Vì vậy, tôi thấy rằng khó có thể đưa ra một bằng chứng thuyết phục về việc được lợi của các nước nhập khẩu dầu. Ngay cả có lợi, các nước này có sử dụng điểm này để kích hoạt nền kinh tế hay không lại là một vấn đề khác.
Theo ông, cục diện thị trường dầu mỏ toàn cầu sẽ thay đổi như thế nào với sự tái xuất của Iran ?Một khi Iran chính thức thoát khỏi các lệnh trừng phạt của phương Tây, sản lượng dầu của nước này có thể đạt ngưỡng xấp xỉ 4 triệu thùng/ngày, làm cho nguồn cung dầu toàn cầu dồi dào thêm. Tuy nhiên, Iran bị bao vây cấm vận hơn một thập niên qua, ngành dầu khí tuy chưa chết hẳn nhưng cũng ở tình trạng “hô hấp nhân taọ”.
Vì vậy, ngành dầu khí của Iran cần thời gian và nguồn tài chính để phục hồi. Trước đó, tuyên bố của Tổng thống Iran về việc trong vài tháng tới nước này có thể tham gia vào thị trường dầu lửa bình thường, đẩy nguồn cung dầu lửa thế giới sẽ tăng lên; song thực tế, quyết định nâng sản lượng dầu lên 30 triệu thùng của OPEC đã dấy lên nhiều mối quan ngại và có ý kiến cho rằng đây ý đồ thiên về chính trị.
Trong khi đó, những nước khai thác dầu hiện nay chủ yếu ở khu vực Trung Đông hiện đang chìm trong khói lửa. Việc Iran tham gia vào thị trường dầu mỏ đã bão hòa cũng sẽ chỉ làm phong phú thêm chứ không đóng góp nhiều cho nguồn cung dầu mỏ. Sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu năm 2008, nhu cầu dầu lửa cũng bị giảm sút nhưng tạm thời theo tôi, nhu cầu dầu mỏ toàn cầu vẫn chưa được thể hiện một cách rõ nét.
Với việc định hình lại thị trường dầu mỏ một khi lệnh trừng phạt Iran được gỡ bỏ, ông dự báo giá dầu sẽ diễn biến theo chiều hướng nào?