Mỗi ngày, Công ty Thương mại dịch vụ đầu tư Phan Minh (xã Mỹ Hoà Hưng, thành phố Long Xuyên, tỉnh An Giang) chế biến, đóng gói khoảng 30.000 tấn gạo để đảm bảo nguồn gạo ổn định thị trường trong nước. Ảnh: Vũ Sinh/TTXVN
Sau khi đạt mức xuất khẩu kỷ lục 7,1 triệu tấn gạo năm 2022, hoạt động xuất khẩu gạo trong 7 tháng năm 2023 của Việt Nam tiếp tục đạt được những kết quả tích cực, tăng 18,7% về lượng, tăng 29,6% về kim ngạch, giá xuất khẩu bình quân ước đạt 534 USD/tấn, tăng 9,2% so cùng kỳ năm 2022.
Đặc biệt, mặt hàng này đã ghi nhận mức tăng trưởng khá cao ở nhiều thị trường với các chủng loại gạo thơm và gạo chất lượng cao mà Việt Nam có thế mạnh. Hiện tại, giá xuất khẩu một số chủng loại gạo đã vượt mốc 600 USD/tấn, thiết lập mốc kỷ lục cao nhất trong 11 năm qua và giá thóc gạo hàng hóa duy trì ở mức cao, bảo đảm lợi ích cho người nông dân.
Cơ cấu chủng loại gạo xuất khẩu tiếp tục đi đúng định hướng Chiến lược phát triển thị trường xuất khẩu gạo đến năm 2030 đã đặt ra với mục tiêu gia tăng giá trị cho hạt gạo. Chẳng hạn như, gạo trắng thường tiếp tục chiếm tỷ trọng lớn nhất đạt 55,5%; tiếp đến loại gạo thơm chiếm 24,2%; gạo nếp đứng thứ ba với 8,5%; gạo tấm chiếm 7,6% tổng lượng xuất khẩu.
Mặc dù vậy, thị trường gạo trong nước nói chung và thị trường xuất khẩu gạo Việt Nam phụ thuộc vào nhiều yếu tố, chủ yếu là biến động từ bên ngoài. Cụ thể, ngày 20/7 Ấn Độ công bố lệnh cấm xuất khẩu gạo (trừ gạo basmati) khiến nguồn cung gạo toàn cầu thiếu hụt, ảnh hưởng mạnh tới hơn 140 quốc gia đang nhập khẩu gạo từ Ấn Độ. Cùng thời gian này, Nga tuyên bố sẽ không gia hạn thoả thuận mang tên Sáng kiến ngũ cốc Biển Đen, cùng với tình trạng hạn hán đã tác động dây chuyền khiến nhiều nước tăng nhu cầu dự trữ gạo.
Song những yếu tố nói trên không bền vững. Mặt trái của lệnh cấm xuất khẩu gạo của Ấn Độ đã xuất hiện khi ảnh hưởng đến thu nhập của người nông dân trồng lúa, dẫn đến sản lượng có thể sụt giảm đến 5%. Khi giá thế giới tăng nhưng nông dân Ấn Độ không được hưởng lợi là áp lực khiến Ấn Độ phải cân nhắc việc giới hạn lệnh cấm xuất khẩu gạo theo chủng loại gạo hoặc thời gian.
Tương tự, việc Nga không gia hạn thoả thuận Sáng kiến ngũ cốc Biển Đen cũng có thể thay đổi khi Thổ Nhĩ Kỳ mới đây tuyên bố các cuộc đàm phán kỹ thuật giữa Moscow và Kiev về thỏa thuận ngũ cốc sẽ sớm diễn ra tại Istanbul. Hiện tại, Thổ Nhĩ Kỳ và Liên Hợp Quốc đang nỗ lực phát triển các đề xuất để nối lại thỏa thuận này. Có thể nói, biến động chính sách của một số nước sản xuất, xuất khẩu gạo khiến thị trường thương mại gạo toàn cầu diễn biến quá nhanh, có nhiều nhân tố khó đoán định.
Ở trong nước, sản xuất lúa gạo có quy mô còn nhỏ lẻ, phân tán, dẫn đến có lúc khó kiểm soát được nguồn cung cho xuất khẩu. Bên cạnh đó, tổ chức sản xuất nhỏ lẻ khiến chất lượng gạo không đồng đều, thiếu sự liên kết theo chuỗi từ khâu sản xuất, thu gom, chế biến, phân phối, tiêu thụ. Ngoài ra, thiếu sự liên kết, phân công lao động và tổ chức sản xuất gạo theo lợi thế của vùng và địa phương, dẫn đến tính chuyên môn hóa thấp, dễ xảy ra ùn ứ cục bộ về nguồn cung và thị trường. Đây cũng là một nhân tố khó đoán định.
Trong những nhân tố khó đoán định từ bên trong và bên ngoài đó, Bộ trưởng Công Thương Nguyễn Hồng Diên chọn yếu tố “cố định”, đảm bảo việc làm chủ quá trình phát triển nông nghiệp, nông thôn nhanh và bền vững. Đó chính là bảo đảm chất lượng hạt gạo và thương hiệu sản phẩm để giữ vững an ninh lương thực trong mọi tình huống, đơn hàng và thị trường xuất khẩu.
Chính vì vậy, tại phiên chất vấn và trả lời chất vấn trong phiên họp thứ 25 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội ngày 15/8/2023, Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên đề xuất “thời gian tới, Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn sẽ tham mưu Chính phủ chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương quyết liệt triển khai các nhiệm vụ, giải pháp để tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao năng suất, chất lượng của ngành.
Khẩn trương quy hoạch thành các vùng trồng, vùng nuôi, áp dụng khoa học công nghệ trong các khâu của quá trình sản xuất; tăng cường tổ chức sản xuất, xuất khẩu theo chuỗi liên kết. Tổ chức hiệu quả sản xuất nông nghiệp theo quy mô lớn, tập trung; gắn sản xuất với với tín hiệu của thị trường; liên kết nông dân bằng mô hình hợp tác xã kiểu mới; các khâu sản xuất, thu gom, chế biến, phân phối, tiêu thụ được đặt trong một “chuỗi giá trị” với doanh nghiệp”.
Đáng lưu ý, trong khuôn khổ hội nghị xuất khẩu gạo được tổ chức mới đây tại Cần Thơ, Bộ Công Thương đề nghị Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đẩy mạnh tái cơ cấu ngành lúa, gạo theo hướng nâng cao chất lượng, hiệu quả. Cùng đó, định hướng quy hoạch vùng trồng, tổ chức sản xuất, cơ cấu giống, kỹ thuật canh tác, ứng dụng công nghệ trong sản xuất, thu hoạch, bảo quản…, bảo đảm tiêu chuẩn, điều kiện xuất khẩu chính ngạch. Đồng thời, rà soát tình hình sản xuất, thông tin về cơ cấu, chủng loại gạo, diện tích canh tác; cân đối nhu cầu tiêu dùng thóc, gạo trong nước để xác định rõ nguồn thóc, gạo hàng hóa có thể xuất khẩu, tạo thế chủ động cho các thương nhân kinh doanh, xuất khẩu gạo.
Bộ Công Thương cũng đề nghị Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và các bộ, ngành liên quan kịp thời đề xuất các biện pháp hỗ trợ cho người trồng lúa và thương nhân sản xuất, xuất khẩu gạo để họ chuyên tâm vào sản xuất, nâng cao chất lượng hạt gạo Việt Nam.
Đối với các đơn vị chức năng thuộc Bộ Công Thương, bên cạnh nhiệm vụ giám sát việc duy trì mức dự trữ và thu mua lương thực để bảo đảm an ninh lương thực quốc gia trong mọi tình huống. Đặc biệt, theo dõi sát tình hình thị trường thương mại gạo thế giới, động thái của các nước sản xuất, xuất khẩu lớn và kịp thời thông tin về nước, Bộ Công Thương còn yêu cầu hướng dẫn, hỗ trợ thương nhân kinh doanh, xuất khẩu gạo nâng cao năng lực sản xuất, kinh doanh; khả năng đàm phán, ký kết, thực hiện hợp đồng xuất khẩu và xử lý có hiệu quả tranh chấp thương mại quốc tế.
Riêng với doanh nghiệp, Bộ Công Thương khuyến cáo tôn trọng những hợp đồng đã ký để giữ uy tín với các đối tác; hài hòa lợi ích giữa người sản xuất với doanh nghiệp kinh doanh xuất khẩu; đồng thời, tập trung khai thác nguồn hàng, xây dựng, quảng bá thương hiệu. Đồng thời, chủ động phối hợp với các địa phương để xác lập cơ chế liên kết, hợp tác, bảo trợ… với cơ sở, người sản xuất để bảo đảm nguồn hàng ổn định, chất lượng phù hợp nhu cầu thị trường và đạt quy chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm của các nước nhập khẩu.
Bên cạnh đó, trong buổi làm việc với đối tác nước ngoài, bên cạnh thảo luận hợp tác kinh tế, thương mại nói chung, lãnh đạo Bộ Công Thương luôn đưa nội dung hợp tác về nông sản; trong đó, có mặt hàng gạo. Đơn cử, tại buổi làm việc với Ngài Thomas Vilsack, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ, Bộ Công Thương đề nghị Hoa Kỳ mở rộng đầu tư FDI trong lĩnh vực nông nghiệp sang Việt Nam hơn, nhất là lĩnh vực nông nghiệp công nghệ cao, công nghệ sinh học, chế biến thực phẩm, sản xuất máy móc thiết bị nhằm hiện đại hóa lĩnh vực nông nghiệp.
Ngoài ra, trong buổi làm việc với Chủ tịch Quốc hội Bờ Biển Ngà, Thứ trưởng phụ trách quan hệ kinh tế quốc tế, Bộ Ngoại giao Chile… Bộ Công Thương cũng đề đối tác khuyến khích doanh nghiệp dệt may, nông sản thực phẩm gặp gỡ, tiếp xúc trực tiếp, cũng như tham dự các hội chợ, triển lãm tổ chức tại mỗi nước.