ADB: Cải cách thể chế đưa Việt Nam hướng tới mục tiêu 2045

Ông Shantanu Chakraborty, Giám đốc Quốc gia của Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) tại Việt Nam, nhận định đây là một trong những bước đi hết sức cần thiết để vượt qua “bẫy thu nhập trung bình” đang hiện hữu. Tuy nhiên, ADB cũng nhấn mạnh, “cải cách giống như một cuộc chạy marathon, không phải là một cuộc chạy nước rút”, đòi hỏi một tầm nhìn chiến lược, sự phối hợp chặt chẽ và đầu tư bền bỉ vào năng lực thực thi để về đích thành công.

“Cú hích” cho năng lực cạnh tranh quốc gia

Sau gần bốn thập kỷ đổi mới với những thành tựu được thế giới ghi nhận, Việt Nam đã thành công trong việc thoát khỏi nhóm các nước thu nhập thấp để gia nhập hàng ngũ các quốc gia thu nhập trung bình. Đây là một kỳ tích lịch sử, nhưng cũng chính là điểm khởi đầu cho một chặng đường phát triển mới, phức tạp và thách thức hơn. Mô hình tăng trưởng dựa trên vốn và lao động giá rẻ đã dần tới hạn. Nền kinh tế đang đối mặt với những thách thức mang tính cấu trúc cố hữu của “bẫy thu nhập trung bình”: hiệu quả đầu tư có xu hướng giảm dần, tăng trưởng năng suất còn thấp, và vị thế trong chuỗi giá trị toàn cầu vẫn chủ yếu ở các công đoạn gia công, lắp ráp với giá trị gia tăng hạn chế.

Trong bối cảnh đó, cuộc cải cách thể chế toàn diện mà Việt Nam đang thực hiện được ADB đánh giá là một đợt cải cách táo bạo và hết sức cần thiết. Theo phân tích của ADB, nếu được triển khai một cách quyết liệt và hiệu quả, đợt cải cách thể chế này sẽ có những tác động lan tỏa sâu rộng, tạo ra một “cú hích” nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam trong cả trung và dài hạn.

Tác động trực tiếp và rõ nét nhất là sự cải thiện môi trường kinh doanh. ADB phân tích, việc đơn giản hóa thủ tục hành chính trong các lĩnh vực vốn được xem là rào cản lớn đối với doanh nghiệp như cấp phép, đất đai và phê duyệt dự án sẽ tạo ra hiệu ứng kép: vừa giảm thiểu sự chậm trễ, khơi thông nguồn vốn đầu tư công, vừa giảm chi phí, tăng tính dự báo cho khu vực tư nhân.

Khi đó, một "sân chơi" bình đẳng và minh bạch hơn sẽ được thiết lập, giúp nâng cao hiệu quả đầu tư và tạo ra một sức bật cạnh tranh mới cho doanh nghiệp Việt Nam trên cả thị trường trong nước và quốc tế. ADB cho rằng, môi trường kinh doanh cũng cần tương thích với các chuẩn mực trên thị trường quốc tế. Điều này không chỉ giúp Việt Nam trở thành điểm đến hấp dẫn, giữ chân được các nhà đầu tư chiến lược nước ngoài, mà còn là bước chuẩn bị cần thiết để các doanh nghiệp nội địa đủ sức "ra biển lớn".

Một bộ máy hành chính công năng động, có khả năng phản ứng chính sách nhanh nhạy hơn với những thay đổi của nền kinh tế, sẽ là bệ đỡ vững chắc giúp tháo gỡ kịp thời những điểm nghẽn cho sản xuất và hỗ trợ cộng đồng doanh nghiệp tận dụng hiệu quả các cơ hội từ những hiệp định thương mại tự do thế hệ mới như Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP).

Bên cạnh đó, cải cách sẽ thúc đẩy năng suất và phân bổ nguồn lực xã hội hiệu quả hơn. Một bộ máy hành chính công tinh gọn, hiệu quả sẽ giúp cắt giảm các chi phí vận hành không cần thiết, đồng thời giảm gánh nặng thủ tục tuân thủ cho cả nhà nước và doanh nghiệp. Theo ADB, điều này sẽ cho phép nguồn lực của Chính phủ được tập trung một cách chiến lược vào các lĩnh vực kiến tạo tương lai như hạ tầng thiết yếu, y tế và giáo dục chất lượng cao – vốn được xem là những nền tảng cho sự phát triển dài hạn.

Song song đó, khi rào cản được gỡ bỏ, khu vực tư nhân có thể tối ưu hóa lợi nhuận đầu tư, mạnh dạn dịch chuyển dòng vốn vào các hoạt động sản xuất kinh doanh có năng suất và giá trị gia tăng cao nhất. Sự phân bổ nguồn lực hiệu quả này, cả từ nhà nước và thị trường, chính là chìa khóa để phá vỡ giới hạn của mô hình tăng trưởng cũ và tạo ra sức bật mạnh mẽ hơn cho toàn nền kinh tế.

Cuối cùng, vượt trên những lợi ích kinh tế thuần túy, cải cách thể chế còn mang một ý nghĩa sâu sắc hơn: tăng cường tính bền vững và khả năng chống chịu cho đất nước. ADB nhấn mạnh, một khu vực công mạnh hơn sau cải cách sẽ thực thi vai trò quản lý nhà nước hiệu quả hơn.

Khi đó, vai trò của khu vực công sẽ được nâng tầm, trở thành người "cầm lái" hiệu quả để cân bằng giữa các mục tiêu tăng trưởng và phát triển. Sự cân bằng đó thể hiện ở việc vừa thúc đẩy cạnh tranh thị trường lành mạnh, vừa bảo vệ môi trường và đảm bảo an sinh xã hội. Nói cách khác, một hệ thống thể chế vững mạnh chính là công cụ để giải quyết những mặt trái của kinh tế thị trường, giảm thiểu bất bình đẳng và đưa đất nước tiến gần hơn đến các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDG) một cách thực chất nhất.

Ba trụ cột để về đích

Với kinh nghiệm quốc tế của mình, ADB nhận định, việc thực hiện một cuộc cải cách quy mô lớn, tác động đến toàn bộ cấu trúc xã hội luôn là một công việc phức tạp, một con đường không hề bằng phẳng. Quá trình này chắc chắn sẽ vấp phải những thách thức mang tính chuyển đổi, đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng và các giải pháp đồng bộ. Những thách thức có thể bao gồm sự gián đoạn tạm thời trong dịch vụ công và quản trị, sự xáo trộn đối với một số nhóm và cộng đồng, hay các yêu cầu mới về năng lực của đội ngũ cán bộ.

Dựa trên kinh nghiệm sâu rộng trong việc hỗ trợ các cải cách thể chế và cơ cấu trên khắp châu Á - Thái Bình Dương, ADB đã chỉ ra ba yếu tố then chốt, được xem như ba trụ cột để Việt Nam có thể điều hướng thành công cuộc “marathon” cải cách này.

Trụ cột đầu tiên và quan trọng nhất là cam kết mạnh mẽ và đảm bảo tính liên tục trong chiến lược. Cải cách thành công luôn đòi hỏi một tầm nhìn thống nhất, một sự cam kết rõ ràng và nhất quán từ lãnh đạo cấp cao trong thời gian dài. Tầm nhìn cải cách này phải được thống nhất, neo giữ chặt chẽ vào các chiến lược phát triển quốc gia (như Chiến lược Phát triển Kinh tế - Xã hội, Kế hoạch Phát triển Kinh tế - Xã hội), tạo ra sự đồng bộ và cộng hưởng nỗ lực giữa các bộ, ngành, địa phương và người dân.

ADB nhấn mạnh việc cân bằng giữa lợi ích trước mắt và “sức bền” dài hạn cũng hết sức quan trọng. Giám đốc Quốc gia của ADB tại Việt Nam, ông Chakraborty, đã so sánh: “Cải cách giống như một cuộc chạy marathon, không phải là một cuộc chạy đua nước rút”. Phép so sánh này mang ý nghĩa sâu sắc: cải cách cần “sức bền” chiến lược, sự kiên trì theo đuổi mục tiêu dài hạn, tránh những quyết sách mang tính ngắn hạn, giật cục.

Trụ cột thứ hai là xây dựng và phát triển đội ngũ nhân lực chuyên môn. ADB nhấn mạnh cải cách thể chế không thể thành công nếu thiếu những con người đủ năng lực để thực thi. Việc thực thi hiệu quả các chính sách, luật lệ phức tạp trong bối cảnh mới đòi hỏi một đội ngũ cán bộ, công chức có năng lực và chuyên môn kỹ thuật cao, để có thể tạo ra và duy trì các tác động của cải cách. Do đó, Chính phủ cần tập trung vào việc củng cố năng lực kỹ thuật trên mọi lĩnh vực, đầu tư mạnh mẽ vào đào tạo, bồi dưỡng, đồng thời đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số để nâng cao hiệu quả quản trị, đi đôi với việc đảm bảo an ninh mạng.

Trụ cột thứ ba là một cơ chế giám sát, đánh giá hiệu quả và khả năng thích ứng linh hoạt. Cải cách là một quá trình vận động, vừa làm vừa rút kinh nghiệm và điều chỉnh. ADB cho biết những nỗ lực cải cách sẽ trải qua chu kỳ “xây dựng các biện pháp cải cách - triển khai để tạo tác động kinh tế - xã hội – rà soát và hoàn thiện những biện pháp cải cách tiếp theo”. Vì vậy, việc tích hợp một hệ thống giám sát và đánh giá vững chắc vào chương trình cải cách là vô cùng quan trọng. Hệ thống này cho phép các nhà hoạch định chính sách theo dõi tiến độ, đo lường tác động một cách khách quan, từ đó học hỏi kinh nghiệm, nhanh chóng phát hiện những vấn đề nảy sinh để kịp thời điều chỉnh chính sách. ADB gọi đây là hình thức “quản trị mang tính thích ứng” - một chìa khóa để điều hướng thành công các cuộc cải cách phức tạp.

Tóm lại, dưới góc nhìn của một đối tác phát triển lâu năm và tin cậy, ADB khẳng định cuộc cải cách thể chế mà Việt Nam đang theo đuổi là một bước đi đúng đắn và mang tính bước ngoặt. Nó nắm giữ chìa khóa để đất nước khai mở một giai đoạn phát triển mới về chất, vượt qua các thách thức trung hạn và hiện thực hóa các mục tiêu dài hạn đầy tham vọng. Con đường phía trước còn nhiều thử thách, nhưng nếu duy trì một tầm nhìn chiến lược, sự phối hợp chặt chẽ và năng lực thực thi ngày càng nâng cao, Việt Nam có vị thế tốt để gặt hái thành công từ cuộc “marathon” lịch sử này.