Xã hội phong kiến thế kỷ 15 cách nay đã 600 năm, so với hiện tại khoa học xã hội, khoa học tự nhiên… hẳn lúc ấy không bằng bây giờ. Song, nay nhìn lại mà thấy rất đáng kính, tôn trọng các cụ tiền bối.
Quốc thái dân an, một thời thịnh trị - thanh bình hết loạn lạc, không giặc giã… Cái nhân, cái đức được coi trọng. Sống hiền hòa, yên ổn, đó là thời vua Lê Thánh Tông. Vị vua anh minh được thế gian truyền tụng!
Giờ đây, đất nước ta thanh bình, nhân dân ta sống đầy đủ, yên vui, thật xứng với “Độc lập, Tự do, Hạnh phúc”. Nhờ công cuộc đổi mới của Đảng, dân được học hành, ngành nghề phát triển, mức sống cải thiện đầy đủ hơn xưa, kinh tế xã hội đang là thời cực thịnh từ cổ tới nay.
Nhưng thoáng gợn gợn cái đạo đức bị xuống cấp đang hoành hành xã hội, đó đây nhiều phàn nàn kêu ca, bất bình, phẫn nộ… Nạn tham nhũng, lãng phí ngấm ngầm, công khai, khiến băn khoăn, bứt rứt lòng dân.
Vì thế, nhân đọc “Lê Triều luật lệ” - Luật lệ của Triều Lê ngày xưa toàn là những điều khuyên răn đối với người làm quan chức, thiết nghĩ là loại sách quý, sách đáng phổ biến, cần dịch ra phổ thông tiếng Việt.
Đó là tác phẩm “Sĩ hoạn châm quy” của Mặc Trai Tiên Sinh * - khuyên người làm quan phải có tư cách đạo đức, biết đối nhân xử thế. “Sĩ hoạn châm quy” đã được tác giả Lâm Giang - Viện nghiên cứu Hán Nôm giới thiệu và công bố ở dạng sách nghiên cứu Hán Nôm. Khi ấy chỉ bàn đến và khẳng định ai là tác giả chứ chưa thể hiện nội dung đề cập như thế nào, là những gì.
Xin trích đoạn phần chủ yếu của “Sĩ hoạn châm quy” đề cập nội dung phần “Chính tâm tu thân”.
(Nguyên là chữ Hán song nội dung đọc lên là Việt ngữ, xin giới thiệu cả chữ Hán và phần giải nghĩa).
Phần chữ Hán:
Chính tâm tu thân
Phàm cư quan yên, tiên tu kỳ thân,
Nhi hậu chính kỳ nhân
Tiên chính kỳ tâm nhi hậu hành kỳ sự
Nhân chi thiện yên - mạc bất do ư tâm!
- Cố viết:
Tâm chính nhi hậu thân tu
Thân tu nhi hậu gia tề
Gia tề nhi hậu trị quốc
Trị quốc nhi thiên hạ bình
- Hựu viết:
Kỳ nhân chính, bất lệnh nhi hành
Kỳ thân bất chính, phạm lệch bất tòng.
- Cố viết:
Thân chính tắc tâm bất tà,
Tâm chính tắc ổn bất loạn,
Thủy chính kỳ lưu tắc trừng
Thụ chính kỳ ảnh tắc trực
Gia chính nhi hòa
Quốc chính nhi trị
Quân chính nhi Thánh
Thần chính nhi Trung!
Phần dịch:
Chính tâm tu thân (nghĩa là tu luyện thân mình cho lòng ngay thẳng).
Phàm những người làm quan trước hết phải tu thân thì sau này con người mới ngay thẳng. Trước hết lòng phải ngay thẳng thì sau mới thi hành công việc (tốt được).
Cái thiện cái ác của con người đều do cái tâm mà ra. Nên có câu rằng:
“Tâm chính thì sau mới tu thân được!
Tu thân thì sau mới tề gia
Có tề gia thì sau mới trị được nước
Trị được nước thì thiên hạ mới thái bình”
Lại có câu rằng:
“Cái thân đã ngay thẳng thì không ra lệnh công việc vẫn được thi hành
Cái thân không ngay thẳng thì tuy có ra lệnh mọi người vẫn không tuân theo”.
Cho nên mới nói rằng: Làm (thi hành) chính sự thì lòng phải ngay thẳng. Cái tâm, cái thân đã ngay thẳng tức là đã làm công việc chính sự vậy!
Tức là các việc làm sẽ ngay thẳng, đúng đắn không sai lệch hợp với Đạo Trung Dung. Thì lẽ nào lại không không chính đáng. Cho nên cái nghĩa của chữ CHÍNH là rất lớn lao vậy.
Thân chính thì tâm không tà
Mà tâm chính thì ý không loạn
Thủy chính (dòng nước thẳng) thì dòng nước trong,
Cây chính (cây ngay) thì bóng thẳng,
Nhà chính thì hòa thuận,
Quốc chính thì dân yên,
Nhà vua chính thì ra Thánh hiền,
Bề tôi chính thì ra bề tôi trung!
Đạo lý trong thiên hạ lớn lao không gì bằng chữ CHÍNH.
Vì vậy viết lên những lời này.
*Mặc trai Tiên sinh: Tên hiệu của Tiến sĩ Đàm Thận Huy (1463 – 1526) – Danh nhân văn hóa nước Cộng hòa XHCN Việt nam – “Kiệt, Tiết, Dực, Vận - Tán trị công thần” Lễ Bộ thượng thư, Hội viên Tao Đàn Nhị Thập Bát Tú thời Lê Thánh Tông - Tiết nghĩa đại vương Thượng đẳng thần. Quế xứ Kinh bắc - nay là xã Hương Mặc, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh.
Đàm Thận Bỉnh