Ven sông Túy Loan (Hòa Vang - TP Đà Nẵng) quê tôi ngày ấy, ngoài trồng vài ba sào lúa ở ruộng, mỗi nhà còn trồng trên đất nà, đất biền vài sào đậu phụng (lạc) hay còn gọi là đậu chùm để bán tươi, phơi khô ép dầu ăn dần quanh năm và cất đi để làm món “muối đậu” ăn vào những ngày mưa gió.
Mùa chính của đậu phụng là vụ đông xuân, được trồng từ tháng chạp và thu hoạch khoảng tháng ba âm lịch. Đến mùa nhổ đậu, làng quê tôi rộn ràng không kém mùa gặt lúa. Từ sáng tinh mơ, khắp các con đường làng, ngõ xóm từng đoàn người mang theo lạt, đòn sóc, quang gánh... lũ lượt ra đồng, vừa đi vừa gọi nhau i ới, nói cười rộn rã. Gần trưa, những đám ruộng đậu đã được thu hoạch gần xong, người thì lấy lạt bó đậu cây gánh về, người che bồ đập đậu hoặc các phụ nữ lặt đậu ngay tại đám. Lúc bây giờ, biết bao nhiêu câu chuyện được “hàn huyên”.
Tôi còn nhớ đến mùa nhổ đậu phụng, những ngày nghỉ học tôi thường lẽo đẽo theo cha ra biền xem nhổ đậu. Mẹ tôi nhổ thành từng nhúm một, giũ sạch đất rồi bó lại từng bó nhỏ. Cha tôi thì đi gom lại và bó thành từng bó lớn để gánh về. Ăn cơm tối xong, cả nhà mắc đèn ra gốc mít ngồi rứt đậu. Chị tôi tranh thủ luộc đậu tươi ăn rất thơm ngon, bùi béo.
Mùa ép dầu liền kề vào khoảng giữa mùa nhổ đậu. Ngày ấy, ở quê tôi ngay giữa làng, có trại ép dầu. Đậu phụng sau khi được phơi khô, cha tôi cho vào bao và gánh đi ép cùng với củi gốc tre, rơm và một số vật dụng lỉnh kỉnh khác như soong, thùng... Cha tôi nói rằng, thời trước chưa có máy xay đậu, trước khi nấu dầu ép, phải huy động nhiều người trong xóm đến nhà giã đậu bằng chày đạp hoặc chày gỗ, cối sen (cối gỗ).Thời chúng tôi, đậu trái được máy xay mịn, những ông thợ ép dầu cho vào nồi hông chín, múc đậu ra bằng 1 cái vá lớn đổ vào khuôn. Sau khi gói ghém, tấm bánh dầu được đưa vào ruột bộng rồi dùng những thớt gỗ vuông, dày để chêm và những cái nêm bằng gỗ khá to để đóng. Những tấm bánh dầu trong bộng bị ép lại, dầu phụng nóng màu vàng óng, sóng sánh như mật ong chảy ra ở lỗ dưới đáy bộng vào thùng hứng. Dầu phụng nóng vừa chảy ra thơm phức, những ông “thợ đóng” mồ hôi nhễ nhãi trên thân hình vạm vỡ màu đồng mắt cua múc dầu nóng chan vào tô bún để ăn nửa buổi. Những năm về sau, các bộng dầu gỗ được thay bằng “bộng sắt” và lực ép bằng mô tơ điện.
Người dân quê tôi, dự trữ đậu phụng để chế biến nhiều món ăn như nắm, muối đậu phụng, làm nguyên liệu phụ cho các món trộn, gỏi, mọc, mì Quảng… Đặc biệt, là đổ kẹo đậu phụng trên bẹ chuối thì ăn quá đã. Những năm hạn hán, mùa màng thất bát, gạo cơm thiếu thốn, mẹ tôi không nấu cơm trưa, chỉ rang nhả đậu, nhả bắp, sau trộn chung hai thứ lại với nhau để ăn trừ bữa.
Tháng tư, những cơn mưa giông đầu mùa ập về, làm mặt đất trên ruộng đậu đã nhổ ẩm ướt, khoảng mươi ngày sau, những trái đậu còn sót lại dưới mặt đất bắt đầu nảy mầm nhô lên trên mặt đất. Lũ trẻ con chúng tôi, mang bao ra ruộng hái về. Mẹ tôi nhặt rễ, rửa sạch sau đó xào với tôm khô, tép khô, bỏ vào nồi ít đọt rau sưng. Món này tuy dân dã nhưng lạ miệng và khá thơm ngon. Khoảng nửa tháng sau, từ đống cây đậu chất bên gốc mít bắt đầu nhú lên những chiếc nấm trắng mũm mĩm, chúng tôi hái, rửa sạch để mẹ chế biến món nấm đậu xào ăn rất ngon và bổ.
Lại một mùa nhổ đậu lại trở về, cha mẹ tôi đã ra người thiên cổ, đâu còn những hình bóng lắc lư của cha tôi gánh đậu phụng đi ép trên con đường làng quanh co còn mờ mịt hơi sương hay hình ảnh của mẹ tôi vừa rứt đậu, vừa khuyên bảo anh em chúng tôi vâng lời cha mẹ, cố gắng học hành để nên người tử tế.
Ngày nay, mỗi khi về quê vào mùa nhổ đậu, thấp thoáng dáng ai đang bó đậu, rứt đậu bên đường, tôi cứ ngỡ là hình ảnh mẹ tôi ngày nào đang làm việc trên cánh đồng làng, lòng tôi bỗng rộn lên niềm bồi hồi tưởng nhớ với bao nhiêu kỷ niệm êm đềm về tháng tư- mùa nhổ đậu ở một miền quê xứ Quảng xa lắc, xa lơ.
Hòa Vang