Ngày cuối cùng trong năm Âm lịch thường là ngày 30 (một ít năm có tháng thiếu thì là ngày 29), và đây được coi là ngày cúng Tết đầu tiên trong 3 ngày Tết. Dường như bất kể gia đình nào trên đất nước ta cũng đều bắt đầu làm cỗ Tết từ ngày này và bữa cỗ Tết ngày cuối cùng của năm cũ ấy được xem là bữa cơm Tất niên.
Vâng, vì là bữa cơm Tất niên sửa soạn để cúng Tết nên bữa ăn này rất quan trọng và thiêng liêng, bởi đây không chỉ là buổi sum họp đầu tiên của dịp Tết mà mỗi gia đình “mời” ông bà tiên tổ, những người đã khuất về ngự trên bàn thờ để vui Tết cùng con cháu, mà đây cũng là thời khắc đoàn tụ của mọi thành viên trong gia đình trong suốt 1 năm dài bươn trải vất vả phiêu bạt mưu sinh trên khắp mọi nẻo đường.
Mâm cơm cúng Tết của ngày Tất niên thường là rất đủ đầy to tát với rất nhiều bát, đĩa với nhiều đồ ăn ngon. Ở mỗi vùng miền thì mâm cơm Tất niên có thể khác nhau về một số món ăn, thế nhưng tựu chung thì trong mâm cỗ Tết ấy không bao giờ thiếu được những món cơ bản như: thịt gà, thịt lợn, bánh chưng, bánh tét, chả giò, thịt bò, cá kho, canh măng, canh bóng, xôi…
Sau khi mọi thành viên trong gia đình lo sửa soạn nấu nướng, chế biến các món ăn tinh tươm thì tất cả được bày tươm tất lên đĩa, bát và sắp vào mâm rồi bê đặt lên bàn thờ để cúng ông bà tổ tiên. Sau tuần hương, mâm cơm ấy được bê xuống bàn ăn, hay đặt trên chiếc chiếu trải giữa nhà để mọi người quây quần đoàn tụ chung vui ăn uống. Thường là các gia đình đều có một số thành viên vì điều kiện kinh tế, vì hoàn cảnh phải sống xa nhau nên khi đoàn tụ thì bữa cơm ngày Tất niên là ngày vui vẻ nhất, và ai cũng ăn uống với một tinh thần hết sức phấn chấn. Vì lẽ đó mà ai cũng ăn nhiều ăn đến no căng bụng mà vẫn muốn ăn nữa. Phần nữa, đây là bữa cỗ Tết đầu tiên trong mấy ngày Tết với rất nhiều món ăn ngon nên ai cũng thả cửa để ăn mà chưa bị phần ngấy của đồ ăn chi phối.
Tôi sinh ra và lớn lên ở một miền quê nghèo thuộc đồng bằng Bắc bộ, vì vậy quanh năm ngày tháng chỉ quẩn quanh với mâm cơm chứa đầy ngô, khoai, dưa cà, tương, muối…, vì vậy mà bữa cơm Tất niên là lúc mà trẻ con và mọi thành viên trong nhà được ăn no nê, thỏa thích nhất. Người ta từng bảo: “Đói ngày giỗ cha, no ba ngày Tết” là rất đúng, vì dù có đói, có túng thiếu thế nào thì gia đình tôi cũng như bao gia đình hàng xóm đều lo được một cái Tết tươm tất, no đủ. Bố mẹ tôi chẳng bao giờ để cho anh chị em chúng tôi phải đón Tết trong thiếu thốn đồ ăn, thức uống dẫu áo quần có thể xoàng xĩnh.
Suốt những năm tháng ấu thơ, tôi được chứng kiến những chiều ba mươi Tết mẹ làm cơm cúng ông bà, tiên tổ với mâm cao cỗ đầy, nào bánh chưng, xôi, thịt gà, nem cuốn, giò bò, giò lụa, nào canh măng, canh miến, nộm, thịt bò xào, đĩa cá trắm đen kho… Khi mâm cơm được bê từ bàn thờ xuống là chúng tôi được ăn thoải mái. Sau khi ăn rất nhiều món ngon xong, chúng tôi còn được bố mẹ cho ăn bao loại hoa quả, bánh kẹo tráng miệng. Tôi vẫn còn nhớ như in bao giờ trước bữa ăn Tất niên mẹ cũng vẫn hay bảo với anh chị em chúng tôi rằng: “Mấy ngày Tết các con cứ ăn thoải mái, ăn no nhé chứ không phải giữ ý đâu. Nhà mình nghèo nhưng bố mẹ không để các con phải đói…”.
… Năm tháng qua đi, bố mẹ tôi đầu đã điểm nhiều sợi tóc bạc, và anh chị em chúng tôi cũng lớn khôn và bay khỏi tổ ấm gia đình lớn để đi xây dựng, lập nghiệp ở nhiều vùng miền khác nhau. Thế nhưng, dù có thế nào, anh, chị tôi dù đã có gia đình và sống ở miền Nam thì bao giờ cũng trở về nhà đón Tết cùng gia đình bố mẹ. Chẳng vậy mà bữa cơm Tất niên chiều ba mươi Tết nhà tôi chẳng bao giờ thiếu một thành viên nào cả. Đó là điều mà tất cả anh chị em chúng tôi nguyện thề phải thực hiện để bố mẹ tôi vui vì mấy ngày Tết được đoàn tụ cùng con, cháu là điều bố mẹ mong mỏi.
Tết cổ truyền dân tộc lại đang đến và mùa xuân lại sắp về và trong quãng thời gian ngắn ngủi sắp đến Tết này bao giờ trong tôi cũng nôn nao ngóng chờ giây phút được trở về nhà đoàn tụ để được vào bếp cùng phụ mẹ, anh, chị tôi sắp sửa mâm cơm Tất niên trước để cúng ông bà, sau để cùng mọi thành viên chung vui đoàn tụ ăn uống…
Nguyễn Long