Chính phủ Lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa gồm:
Hàng trước: Chủ tịch Hồ Chí Minh(đứng giữa, hàng đầu), từ trái sang: Võ Nguyên Giáp, Bộ trưởng Bộ Nội vụ; Vũ Đình Hòe, Bộ trưởng Bộ Giáo dục; Trần Huy Liệu, Bộ trưởng Bộ Thông tin; Nguyễn Văn Tố, Bộ trưởng Bộ Cứu tế.
Hàng sau: Nguyễn Mạnh Hà, Bộ trưởng Bộ Kinh tế; Phạm Văn Đồng, Bộ trưởng Bộ Tài chính; Hoàng Tích Trí, Thứ trưởng Bộ Y tế; Hoàng Minh Giám, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao; Vũ Trọng Khanh, Bộ trưởng Bộ Tư pháp; Cù Huy Cận, Bộ trưởng Bộ Canh nông; Dương Đức Hiền, Bộ trưởng Bộ Thanh niên.
( Ảnh chụp ngày 3/9/1945. Sau phiên họp Chính phủ đầu tiên, theo sách “Lịch sử Chính phủ”.
Và khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, ông là phóng viên ảnh của Nha Thông tin tuyên truyền (1945 - 1946).
Tuy ngày 15/9/1945, Việt Nam Thông tấn xã được thành lập, nhưng lúc đó chỉ có bộ phận tin, chưa có bộ phận ảnh. Vậy mà một mình Nguyễn Bá Khoản đã đảm nhiệm mảng ảnh Chính trị - Ngoại giao, và Quân sự ở thời điểm “Đất nước ngàn cân treo sợi tóc” một cách xuất săc.
Ngày 12/1/1946, sáu đại biểu Quốc hội của Hà Nội trúng cử ra mắt tai Khu Việt Nam Học xá (nay là Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội) gồm: Chủ tịch Hồ Chí Minh, đứng phát biểu trước Micro, hàng sau từ trái sang: Kỹ sư Hoàng Văn Đức, Bác sĩ Trần Duy Hưng, Bác sĩ Nguyễn Văn Luyện, Luật gia Vũ Đình Hòe, Giáo sư Nguyễn Thị Thục Viên.
Với chiếc máy ảnh của riêng mình, do người cha - cụ Nguyễn Bá Cầu, sắm cho, lại được Mặt trận Dân chủ trao nhiệm vụ, ông đã chụp nhiều bức ảnh về cuộc mít tinh công khai đầu tiên lớn nhất của Việt Minh chào mừng ngày Quốc tế Lao động 1/5/1938, tại Nhà Đấu Xảo Hà Nội.
Cuộc mít tinh này do Đảng Cộng sản Đông Dương tiến hành, dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ. Ông Trần Huy Liệu, đại diện cho Báo Tin Tức, đọc diễn văn buổi lễ. Trên lễ đài còn có đại diện chi nhánh Đảng Xã hội Pháp, đại diện của công nhân Đường sắt, nông dân ngoại thành và các tầng lớp xã hội ở Hà Nội.
Tổ chức Việt Minh Hà Nội tập hợp được 25.000 người, chia thành 25 đoàn, ngay từ chiều đã đổ về Trường Đấu Xảo, để đúng 16 giờ khai mạc mit tinh. Ảnh của cuộc mít tinh này và ảnh Hội nghị Báo giới Bắc kỳ, ảnh các đại biểu dự Hội nghị Nghiệp đoàn ngành in, là khúc dạo đầu của chương 1 "Cao trào Cách mạng 1936 – 1939", trong cuốn sách ảnh “Những khoảnh khắc lịch sử qua ống kính Nguyễn Bá Khoản” xuất bản năm 1997. Năm 2024, cuốn sách được tái bản lần thứ nhất, do gia đình ông và Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân thực hiện.
Chính phủ đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra mắt Quốc hội tại Nhà hát Lớn, Hà Nội (ngày 3/11/1946).
Tiếp theo là chương 2 "Cách mạng tháng Tám và Bác Hồ 1945-1946". Rồi chương 3 "Phong trào Nam Tiến", và chương 4 "Toàn quốc kháng chiến ở Thủ đô Hà Nội".
Từ chương 2 trở đi, bạn đọc nhận ra ngay: Đây là cuốn nhật ký ảnh chính tri, ngoại giao và quân sự của bước ngoặt lịch sử nước ta, diễn ra trọng vòng hơn một năm (từ ngày 17/8/1945 đến ngày 19/12/1946).
Đó là thời điểm vàng của Cách mạng, và cũng là thời điểm hiểm nguy của đất nước. Nhà nhiếp ảnh được tin cậy, được vào ra Phủ Chủ tịch, được theo Chủ tịch Hồ Chí Minh để chụp ảnh, chính là Nguyễn Bá Khoản. Đây là thực sự là một nhiệm vụ hết sức quan trọng và là môt vinh hạnh lớn, hiếm có trong cuộc đời cầm máy của ông.
Các chiến sĩ trong đoàn quân Nam tiến chi viện cho Mặt trận Buôn Ma Thuột (tháng 11/1945).
Những bức ảnh “Nhân dân Hà Nội mít tinh trước Nhà hát Lớn" (17/8/1945), “Quần chúng Cách mạng tràn vào chiếm Phủ Khâm sai Bắc kỳ" (Bắc Bộ Phủ, 19/8/1945), “Mít tinh trên Quảng trường Nhà hát lớn Hà Nội" (ngày 31/8/1945), “Lễ đài Tuyên ngôn Độc lập 2/9/1945 ở quảng trường Ba Đình Hà Nội”… là những ảnh về các sự kiện diễn ra công khai giữa Thủ đô, thì còn có các nhà nhiếp ảnh khác chụp được.
Nhưng các hoạt động của Chính phủ, của Hồ Chủ tịch trong phạm vi hẹp, thì chỉ có ống kính Nguyễn Bá Khoản lóe sáng. Đó là các ảnh “Đồng chí Võ Nguyên Giáp duyệt đơn vị Giải phóng quân tại Hà Nội" (tháng 8/1945), “Chính phủ Lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa 1945”, “Sáu đại biểu Hà Nội trúng cử Quốc hội khóa I ra mắt đồng bào Thủ đô tại khu Việt Nam học xá" (Bạch Mai, tháng 1/1946), “Chủ tịch Hồ Chí Minh, Phái đoàn Chính phủ Pháp và đại diện Đồng minh trong ngày ký Hiệp định sơ bộ" (6/3/1946), “Hồ Chủ tịch giải thích với đồng bào cả nước về Tạm ước 14/9/1946 qua Đài Tiếng nói Việt Nam" (22/10/1946), “Hồ Chủ tịch chủ trì lễ khai mạc kỳ họp thứ 2 Quốc hội khoá I tại Hà Nội" (28/10/1946)”, và “Chính phủ đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra mắt Quốc hội tại Nhà hát lớn, Hà Nội" (3/11/1946)…
Đại đội Pháo đài Láng Hà Nội nhận nhiệm vụ bắn pháo lệnh mở đầu ngày Toàn quốc kháng chiến 19/12/1946.
Đó là những ảnh “độc quyền” của Nha Tổng giám đốc Thông tin tuyên truyền, do Tổng Giám đốc Nguyễn Tấn Ghi Trọng phụ trách, mà ông Khoản là phóng viên thực hiện. Trong cuốn sách “Ký ức về những ngày Độc lập đầu tiên 1945-1946” của Nhà Xuất bản Thời đại, Tạp chí Xưa & Nay in năm 2010 (sau sách của ông 3 năm), gần hết số ảnh kể trên của Nguyễn Bá Khoản có trong sách, nhưng không ghi tên tác giả. Vì nó là tập ảnh rời của Bộ Tuyên truyền biên soạn, do Bộ trưởng Trần Huy Liệu chỉ đạo, được Chính phủ tặng cho Cao ủy Pháp ở Hà Nội, mà Đại úy Salon, một nhân viên Cao ủy Pháp có trong tay. Sau này về Pháp, ông Salon tặng cho bạn mình, nhà sử học Pháp, Giáo sư Philppe Deviller, từng có mặt ở Hà Nội thời gian đó. Cuối cùng, ông Philppe Deviller lại tặng bộ ảnh này cho Giáo sư Sử học, Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam Phan Huy Lê, và nó trở thành bộ sử liệu nhiếp ảnh đặc biệt những ngày đầu lập nước của Nhân dân ta.
Phong trào Nam tiến và Toàn quốc kháng chiến ở Thủ đô Hà Nội, là hai tập ảnh quân sự, với gần 100 ảnh. Đó là những nốt dạo đầu của bản anh hùng ca Chiến tranh Nhân dân. “Đoàn quân Nam tiến vào ga Tuy Hòa” là bức ảnh được nhiều báo chí và các bảo tàng trong nước sử dụng. Ảnh cho thấy sự hiện diện của những người lính đội mũ chào mào, hoặc mũ cối, vai đeo ba lô và súng đạn, quân phục không đồng nhất, đứng chật sân ga Tuy Hòa, tỉnh Phú Yên. Họ tự động xếp hàng, nối nhau thành nhiều tốp, kéo dài hết sân ga. Một chiến sĩ cầm cờ đỏ sao vàng đứng đầu hàng quân ở chính giữa làm chuẩn. Những người lính xuống tàu sau lần lượt nối tiếp thành đội ngũ chỉnh tề, với khí thế năng hái sẵn sàng chiến đấu.
Bức ảnh này là 1 trong 5 ảnh của cụm tác phẩm "Toàn quốc kháng chiến năm 1946", được Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật (lĩnh vực Nhiếp ảnh) đợt I, năm 1996. Bốn ảnh còn lại gồm: "Nhân dân Hà Nội mít tinh phản đối quân Anh-Pháp chiếm đóng Nam bộ"; "Trung đội Quyết tử quân trong lễ tuyên thệ “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh” tại Hà Nội" (1946); "Đại đội Pháo đài Láng chuẩn bị bắn vào cột cờ Hà Nội-Mở hiệu lệnh toàn quốc kháng chiến" (19/12/1946); "Vật chướng ngại trên đường Huyền Trân Công chúa" (1947).
Bộ phóng sự ảnh được Giải thưởng Hồ Chí Minh và tất cả ảnh của Nguyễn Bá Khoản giai đoạn 1937-1946 là những tài liệu lịch sử chân thật, sinh động, quý hiếm, trong đó có nhiều ảnh là bản gốc duy nhất, không có người thứ hai chụp. Tập sử thi độc đáo này không chỉ là những bằng chứng hùng hồn về bước ngoặt lịch sử dân tộc Việt Nam, mà còn là "tượng đài" văn hóa nhiếp ảnh đầu tiên của một nước Việt Nam đi tiên phong chống thực dân ở châu Á, giành được độc lập, tự do.
Xét trong khung cảnh ảnh báo chí thế giới những năm Chiến tranh Thế giới lần thứ II, thì thấy toàn bộ ảnh của Nguyễn Bá Khoản thuộc lĩnh vực Ảnh thời sự báo chí có tầm vóc ngang vai với ảnh của các hãng thông tấn phương Tây như AFP (Pháp), AP (Mỹ), Reuter (Anh), hay Tass (Liên xô).
Nhưng điều đáng kính nể hơn là khi đó nước Việt Nam, kể cả chế độ cũ và chế độ mới, chưa có Hãng Thông tấn nhiếp ảnh Quốc gia, hay Hãng Thông tấn nhiếp ảnh tư nhân. Ngay Việt Nam Thông tấn xã thành lập ngày 15/9/1945, ban đầu chỉ có bộ phận Tin, chưa có Ảnh. Có được số lượng, và chất lượng thông tin của các series ảnh này chứng tỏ rằng, từ lúc còn trong bóng tối, và từ buổi bình minh của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Tổ chức Việt Minh Hà Nội, đứng đầu là các nhà báo Cách mạng Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, và trực tiếp giao việc cho Nguyễn Bá Khoản là Trần Huy Liệu, đã đi trước một bước, dìu dắt được một thanh niên vào nghề ảnh báo chí đúng lúc lịch sử đất nước đang cần.
Mỗi khi Đài Phát thanh cử hành bài hát "Nam Bộ kháng chiến" (23/9/1945) của Tạ Thanh Sơn “Mùa thu rồi, ngày 23, Ta đi theo tiếng kêu sơn hà nguy biến…”, thì Nguyễn Bá Khoản lại rạo rực nhớ tới buổi lên tàu hỏa từ Hà Nội vào Nam ngay đầu tháng 10/1945. Ông đi cùng Chi đội trưởng Nam Long, chỉ huy một Chi đội Nam Tiến. Và ngày ấy, ông ra trận tác nghiệp đúng với vị trí và nhiệm vụ phóng viên ảnh Quân sự của một hãng Thông tấn.
Bức ảnh "Đoàn quân Nam Tiến vào ga Tuy Hòa" là một dấu ấn trong hàng trăm bức ảnh khác về các cuộc chiến đấu của quân và dân Sài Gòn, Gia Định, Ninh Hòa, Nha Trang, Buôn Ma Thuột… Ngay năm ấy, Báo Cứu Quốc đã triển lãm gần 500 ảnh chiến sự Nam Bộ của Nguyễn Bá Khoản ở nhà Khai trí Tiến Đức Hà Nội. Sau đó ông lại trưng bày 200 ảnh về quân và dân Nam Trung Bộ và Tây Nguyên đánh Pháp.
Các thế hệ trẻ nhiếp ảnh Thông tấn xã Việt Nam ngày nay gọi ông là bậc tiền bối của mình, (nhưng ông khiêm tốn, chưa một lần tự nhận như vậy). Tuy nhiên theo chúng tôi đánh giá, chẳng những nội dung các bức ảnh do ông chụp về Bác Hồ, về Nam Bộ và Trung Bộ đánh Pháp, đã nói lên điều đó, mà giấy giới thiệu ông vào Mặt trận phương Nam do Tổng Giám đốc Nha - Nguyễn Tấn Ghi Trọng ký, dã là bằng chứng xác nhận cương vị này.
Nha Tổng Giám đốc Thông tin Tuyên truyền khi ấy gồm Việt Nam Thông tấn xã và Đài phát thanh Quốc gia (Đài Tiếng nói Việt Nam ngày nay). Như vậy thực chất, Nguyễn Bá Khoản là phóng viên ảnh Thời sự- Chính trị, Ngoại giao, và Quân sự đầu tiên của Việt Nam Thông tấn xã và cũng là Nhà báo nhiếp ảnh đầu tiên của báo chí Cách mạng Việt Nam.
Ngày nay, người xem khâm phục ông đã chụp được những bức ảnh lịch sử quiý giá, và nể trọng ông, vì ông và gia đình đã tự bảo quản số tài liệu này an toàn trong nhiều năm gian khổ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ.
Phim, ảnh được ông gói cẩn thận, để trong chum sành lót lá chuối khô, thêm vài cục vôi đá nhỏ ở đáy chống ẩm. Việc bảo quản phim, ảnh có công sức của vợ ông, bà Cao thị Thu, từng là nữ cứu thương Trung đoàn Thủ đô. Bà bí mật cất giấu chum phim, ảnh trong nhà, và mang theo đi tản cư hồi chống Pháp từ Hà Nội vào Ninh Bình.
Sau 50 năm, mở chum ra, thật ngạc nhiên, phim, ảnh đều khô ráo, chất lượng còn tốt và nguyên vẹn. Bà Thu lúc đó đã biết đây là những tấm ảnh quý giá, nhưng thực tình không nghĩ rằng sau này, nó trở thành di sản Văn hóa Quốc gia quý hơn vàng, vì vàng không thể là chứng nhân lịch sử thay thế cho ảnh được.
Chính vì thế, cuối đời, ông bà đã hiến tặng cả kho báu gần 2.000 ảnh cho Viện Bảo tàng Cách mạng Việt Nam, và nhiều phim ảnh quan trọng được lưu hành tại Thông tấn xã Việt Nam.
Chu Chí Thành
Nguyên Trưởng ban Ban biên tập ảnh Thông tấn xã Việt Nam
Nguyên Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam