Xung đột Israel-Palestine - Bài 2: Những mâu thuẫn khó hóa giải

Bởi cuộc xung đột Israel-Palestine vốn được coi là cuộc xung đột phức tạp và khó giải quyết nhất thế giới, kéo theo đó là ít nhất 6 cuộc chiến tranh Trung Đông, 2 phong trào phản kháng Intifada của người Palestine cùng vô số các vụ đụng độ tương tự như loạt vụ tấn công bạo lực vừa qua giữa Israel và Hamas ở Gaza.

Lý giải cho câu hỏi vì sao cuộc xung đột Israel-Palestine khó giải quyết, giới phân tích đưa ra 3 nguyên nhân chính. Thứ nhất, xung đột bắt nguồn từ những mâu thuẫn chồng chất và dai dẳng từ xa xưa trong lịch sử liên quan tới tranh chấp lãnh thổ, khác biệt về tôn giáo, sắc tộc, văn hóa… Thứ hai, bản thân mâu thuẫn nội bộ của cả Israel lẫn Palestine luôn là rào cản đối với khả năng giải quyết xung đột. Thứ ba, toan tính của các nước khu vực và các nước có lợi ích liên quan là yếu tố chi phối và tác động lớn.

Ngược dòng lịch sử, sử sách ghi lại rằng khoảng 5.000 năm trước, tổ tiên người Do Thái và người Arab đều định cư ở khu vực Trung Đông. Qua nhiều cuộc giao tranh giành đất thời kỳ trước Công nguyên, có lúc người Do Thái chiến thắng và xây dựng Vương quốc Do Thái phát triển phồn thịnh, song không ít lần họ bị mất đất, bị xua đuổi, phải tha hương, lưu vong khắp nơi. Tuy nhiên, hàng thế kỷ sau, bằng nhiều cách, đặc biệt là mua lại đất của người địa phương, người Do Thái luôn tìm cách quay trở về mảnh đất trước đây từng tồn tại Vương quốc Do Thái, nơi mà năm 168 trước Công nguyên đã được Đế quốc La Mã, sau khi chiếm Vương quốc Do Thái, đổi tên thành xứ Palestine và người Arab sống ở đây được gọi là người Palestine.

Sau những cuộc trở về như vậy, đầu thế kỷ XX, ở vùng đất này có khoảng 500 nghìn người Arab và 90 nghìn người Do Thái sống xen kẽ. Năm 1909, những người Do Thái ở Trung Đông đã xây dựng một thành phố mới là Tel Aviv. Qua nhiều biến thiên của lịch sử, nhất là trải qua nạn thảm sát dưới thời phátxít Đức, người Do Thái càng quyết tâm thực hiện kế hoạch “phục quốc”, thành lập Nhà nước Do Thái ở  Trung Đông. Tranh chấp đất đai cũng nổ ra giữa người Do Thái và người Arab. Tuy nhiên, tới cuối những năm 1930, thời điểm xứ Palestine nằm dưới quyền ủy trị của Anh, người Do Thái ở đây đã tăng lên 400 nghìn, bằng 1/3 số người Arab và đến năm 1940 đã gần bằng nhau. Điều đó càng khiến mâu thuẫn giữa hai cộng đồng thêm gay gắt.

Năm 1947, Liên hợp quốc thông qua Nghị quyết 181, chia tách xứ Palestine thành hai nhà nước, một cho người Arab Palestine (chiếm 43,5% diện tích lãnh thổ) một cho người Do Thái (chiếm 56,5% diện tích). Người Do Thái tán thành, người Arab phản đối quyết định trên vì cho rằng Nhà nước Do Thái được phần đất gấp đôi (tính theo mật độ dân số). Ngày 14/5/1948, người Do Thái tuyên bố thành lập Nhà nước Israel với thủ đô là Jerusalem.

Chỉ 1 ngày sau, chiến tranh Trung Đông lần thứ nhất nổ ra giữa liên minh các nước Arab và Israel, với kết quả gần 1 triệu người Palestine (hơn 60% dân số ) bị buộc phải rời khỏi vùng đất nơi họ sinh sống từ nhiều thế kỷ đi tị nạn. Israel chiếm thêm nhiều vùng đất, bao gồm Tây Jerusalem, trong khi Ai Cập chiếm Dải Gaza, Jordan chiếm khu vực Bờ Tây. Sau cuộc chiến tranh Trung Đông lần thứ ba, còn gọi là "Cuộc chiến tranh 6 ngày" năm 1967, Israel đã chiếm một vùng đất rộng lớn, trong đó có Bờ Tây, Dải Gaza và Đông Jerusalem. Kể từ đó, hàng triệu người Palestine được coi là “không có tổ quốc”, phải sống lưu vong ở nước ngoài hoặc hai vùng tự trị là Dải Gaza và Bờ Tây.

Jerusalem có thể coi là một nút thắt trong cuộc xung đột Israel-Palestine. Đây là nơi cư ngụ lâu đời của người Do Thái, Hồi giáo và Arab. Thành phố này có một số địa điểm linh thiêng đối với người Thiên Chúa giáo, Hồi giáo và Do Thái giáo, nơi các tín đồ của cả 3 tôn giáo tới hành hương, cầu nguyện. Bởi tính biểu tượng cao của thành phố này, nghị quyết 181 của LHQ đưa ra quy chế đặc biệt cho Jerusalem, coi đây là “thực thể chia cắt giữa 2 bên do LHQ quản lý". Tuy nhiên, cả Israel và Palestine đều muốn đây là thủ đô của mình. Việc Israel tuyên bố Jerusalem là thủ đô vì vậy bị cộng đồng Arab phản đối. Tới nay, nhiều vụ đụng độ giữa cảnh sát Israel và người Palestine vẫn thường xuyên xảy ra ởThành cổ Jerusalem,  nơi có đền thờ Al-Aqsa của người Hồi giáo và cũng là khu thánh địa tôn kính nhất của người Do Thái, gọi là Núi Đền.

Những mâu thuẫn sâu sắc giữa hai bên khiến các nỗ lực nhằm tìm giải pháp toàn diện và bền vững cho cuộc xung đột Israel-Palestine tới nay chưa đạt kết quả, mặc dù đã có những bước tiến nhất định, như Hiệp định hòa bình Oslo năm 1993, dẫn đến việc Israel rút khỏi Dải Gaza và một phần Bờ Tây cũng như chính quyền Palestine được thành lập năm 1994. Trong khi đó, với việc Israel tiếp tục xây dựng các khu định cư Do Thái tại Bờ Tây và Dải Gaza, hành động được coi là bất hợp pháp theo luật pháp quốc tế, cũng như việc các tay súng cực đoan của Palestine tấn công các mục tiêu của Israel, tiến trình hòa bình Trung Đông thực sự bế tắc.

Yếu tố thứ hai chính là những vấn đề nội bộ của Israel và Palestine. Ông Lenne Piggott - chuyên gia về Trung Đông thuộc Đại học Sydney (Australia), nhận định nếu Israel và Palestine tiến tới ký kết một thỏa thuận chấm dứt xung đột thì giới lãnh đạo của cả hai bên sẽ phải thỏa hiệp. Tuy nhiên, khả năng này rất khó xảy ra bởi không được các nhân vật cứng rắn ở cả hai bên ủng hộ. Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu có thể đánh mất sự ủng hộ về chính trị nếu công nhận Nhà nước Palestine bởi tại Israel có những lực lượng và phe phái luôn có quan điểm diều hâu trong vấn đề này. Năm 1995, cố Thủ tướng Israel Yitzhak Rabin, người cùng lãnh đạo Phong trào giải phóng Palestine (PLO) Yasser Arafat ký Hiệp định Oslo lịch sử tại Washington, đã bị ám sát, mà thủ phạm là một đối tượng người Do Thái cực đoan vốn phản đối hòa giải với Palestine.

Về phía Palestine, khác biệt giữa hai lực lượng chính trị chủ chốt là phong trào Fatah của Tổng thống Palestine Mahmoud Abbas, hiện kiểm soát Bờ Tây và phong trào Hồi giáo Hamas đang kiểm soát Dải Gaza, khiến khả năng hai phái tìm được tiếng nói thống nhất trở nên xa vời, bất chấp những nỗ lực hòa giải trong nội bộ Palestine.

Fatah hiện là nòng cốt của PLO, có quan điểm ôn hòa, trong khi Hamas theo đuổi phương thức đấu tranh bằng bạo lực để thành lập Nhà nước Palestine trên cơ sở đường lãnh thổ được hoạch định trước năm 1948. Ban đầu, phong trào này chủ trương không công nhận Nhà nước Israel và phản đối Hiệp định hòa bình Oslo, phát động Intifada, gây ra các vụ tấn công liều chết nhằm vào người Israel. Năm 2005, sau khi quân đội Israel rút khỏi Dải Gaza, phong trào Hamas tham gia chính trị, giành thắng lợi trong cuộc bầu cử Hội đồng lập pháp Israel năm 2006 và một năm sau, Hamas vượt qua Fatah, giành quyền kiểm soát Dải Gaza.  

Rạn nứt giữa Fatah và Hamas đẩy tiến trình đàm phán Israel - Palestine thêm phức tạp. Israel chỉ công nhận PLO là bên đại diện người Palestine tham gia đàm phán. Kể từ đó, giữa Hamas và Israel đã xảy ra nhiều đợt giao tranh quy mô lớn, như vào các năm 2008-2009 và 2014, gây thương vong đáng kể. Các vụ việc đó thường kết thúc bằng những thỏa thuận ngừng bắn, song các vụ đụng độ lẻ tẻ, trong đó Israel không kích các mục tiêu ở Gaza và Hamas phóng rốckét từ Gaza nhằm vào Israel, liên tục xảy ra.

Cũng từ khi Hamas kiểm soát Dải Gaza, Israel bắt đầu gia tăng sức ép bao vây kinh tế, hạn chế tiếp lương thực, thuốc men đối với Dải Gaza, ảnh hưởng nghiêm trọng tới dân thường. Dải Gaza là mảnh đất hẹp chiều dài chỉ khoảng 50 km chạy dọc bờ biển, kinh tế không phát triển vì bị Israel bao vây ba mặt cả trên bộ lẫn trên biển, biên giới với Ai Cập cũng bị rào kín. Toàn bộ năng lượng phải nhập từ đường ống đi qua Israel, 80% dân sống bằng lương thực quốc tế viện trợ, cũng đi qua Israel. Bởi vậy mỗi lần Israel phong tỏa thì người dân vùng này sống trong bóng tối, không có lương thực, thuốc men...

Một yếu tố phải kể tới là vai trò của các nước Arab và các cường quốc có ảnh hưởng. Mặc dù tuyên bố ủng hộ cuộc đấu tranh của người Palestine, song không ít quốc gia Arab có những toan tính riêng. Trong khi đó, dưới thời chính quyền Tổng thống Donald Trump, Mỹ đã chính thức công nhận Jerusalem là thủ đô của Israel, đồng thời chuyển Đại sứ quán Mỹ từ thành phố Tel Aviv tới Jerusalem. Washington cũng tuyên bố không coi việc xây dựng các khu định cư của Israel ở Bờ Tây là “không phù hợp luật pháp quốc tế”, đánh dấu sự đảo ngược chính sách của Mỹ trong 40 năm qua đối với vấn đề này. Điều này có nguy cơ gây bất ổn khu vực và cản trở giải pháp “hai nhà nước” giữa Israel và Palestine.

Cuối năm ngoái, Điều phối viên đặc biệt của LHQ về Trung Đông Nickolay Mladenov từng cảnh báo rằng người Israel và người Palestine đã sống trong xung đột quá lâu, đồng thời nhấn mạnh: “Cuộc xung đột này không chỉ là xung đột trên đất liền, vì cả hai dân tộc đều có quyền gọi Israel và Palestine là nhà của họ. Nó không chỉ là một cuộc xung đột lịch sử - cá nhân và tập thể. Đó là một cuộc xung đột về quyền cùng tồn tại của hai nhà nước”. Đưa ra nhận định đó, ông Mladenov kêu gọi quốc tế không quên mục tiêu về một "giải pháp hai nhà nước" cho người Israel và người Palestine, có nghĩa là Israel và Palestine tồn tại như hai nhà nước riêng biệt sống bên nhau trong hòa bình, an ninh và công nhận lẫn nhau, bởi theo ông, đó là cách duy nhất để đạt được nền hòa bình bền vững và lâu dài tại khu vực.