Sống chung với COVID-19 - Bài 4: 'Chỉ có cùng nhau'

Chính Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế thế giới (WHO) Tedros Adhanom Ghebreyesus đã nhấn mạnh thực trạng đáng báo động trong vấn đề công bằng vaccine: “Mỗi ngày, số vaccine mũi tăng cường được tiêm trên toàn cầu cao gấp 6 lần số vaccine mũi một và mũi hai được tiêm ở những quốc gia có thu nhập thấp. Chúng ta cần phải chấm dứt tình trạng này”.

Đầu năm 2021, COVAX, cơ chế được thành lập nhằm đảm bảo quyền tiếp cận vaccine ngừa COVID-19 công bằng trên toàn cầu, đặt mục tiêu phân phối 2 tỷ liều vaccine đến cuối năm, trong đó hơn một nửa được phân phối miễn phí cho 92 quốc gia có thu nhập thấp và trung bình. Tuy nhiên, đến tháng 9, COVAX mới phân phối được hơn 280 triệu liều vaccine. Cơ chế này đã phải hạ mục tiêu tham vọng ban đầu xuống còn khoảng 1,4 tỷ liều, chỉ đủ để tiêm cho 20% dân số các nước này, thay vì 30% như dự kiến.

Tới thời điểm này, COVAX tăng lượng phân bổ lên hơn 589 triệu liều vaccine cho 144 quốc gia và vùng lãnh thổ, nhưng chỉ ngang lượng vaccine của riêng Mỹ phân bổ trong nước. Nói cách khác, hiện COVAX mới chỉ đi được 1/3 quãng đường và còn cách rất xa mục tiêu đề ra cho năm nay.

Chênh lệch trong phân bổ vaccine là một trong những nguyên nhân dẫn đến tỷ lệ bao phủ vaccine không đồng đều. Trong khi những nước giàu đã đạt tỷ lệ tiêm chủng khá cao với 68% dân số tiêm đủ liều và đã tiến hành tiêm mũi tăng cường, thì tỷ lệ tiêm chủng ở nhiều nơi vẫn còn rất thấp, đặc biệt là những nước phụ thuộc nguồn cung của COVAX.

Chỉ có 7,3% dân số ở các nước thu nhập thấp đã được tiêm ít nhất một mũi vaccine. Ở “Lục địa Đen”, nơi có 7,5% dân số đã tiêm đủ liều, tỷ lệ tiêm chủng trung bình là 17,9 mũi tiêm trên 100 dân, trong khi con số này ở châu Âu và Mỹ lần lượt là 130 mũi và 141 mũi. Bên cạnh đó, hiện có 267,6 triệu người ở 65 quốc gia đã được tiêm mũi bổ sung, trong khi tổng số mũi tiêm triển khai ở các nước thu nhập thấp là 56,8 triệu mũi và toàn châu Phi là 247,4 triệu mũi. Đây là thực trạng mà Tổng Giám đốc WHO gọi là “sự bất bình đẳng gây sốc”.

Vấn đề kinh phí hiện là rào cản lớn nhất. COVAX hoạt động dựa trên nguồn vốn tài trợ của các quốc gia giàu và hiện vẫn thiếu 2,6 tỷ USD để đạt được mục tiêu cung cấp đủ vaccine cho 20% dân số ở mỗi quốc gia thu nhập thấp trước cuối năm 2021.

Thách thức lớn thứ hai là nguồn cung không ổn định. COVAX không thể đặt mua đủ vaccine khi các nước giàu đã nhanh tay ký thỏa thuận trước với các nhà sản xuất, làm đình trệ quá trình triển khai những hợp đồng sản xuất lượng lớn dự kiến trong năm 2021 theo cơ chế COVAX. Ngoài ra, việc Ấn Độ quyết định ngừng xuất khẩu vaccine từ nhà máy của Viện Huyết thanh (SII) – nhà cung cấp chính cho COVAX, cũng dẫn tới tình trạng thiếu hụt nghiêm trọng nguồn cung. SII đến nay mới bàn giao được khoảng 30 triệu liều trong thỏa thuận cung cấp 550 triệu liều vaccine ngừa COVID-19 cho COVAX.

Một vấn đề nổi cộm là việc các nước giàu tích trữ vaccine dẫn tới nghịch lý: trong khi ở một số nước phát triển, hàng triệu liều vaccine hết hạn sử dụng bị vứt bỏ thì ở nhiều nước nghèo, người dân chờ đợi hàng tháng vẫn chưa có vaccine để tiêm. Cựu Thủ tướng Anh Gordon Brown đã dùng cụm từ “thảm họa lãng phí vaccine” để mô tả tình trạng hơn 100 triệu liều vaccine trong kho dự trữ của các nước giàu có nguy cơ bị vứt bỏ trong 3 tháng cuối năm 2021 do hết hạn, giữa lúc hàng triệu người mắc COVID-19 ở những quốc gia nghèo nhất thế giới phải trả giá bằng mạng sống vì không có vaccine tiêm phòng.

Theo thống kê, các nước giàu chiếm 16% dân số thế giới đã mua tới 89% nguồn cung cấp vaccine trên toàn cầu, có quốc gia thậm chí đặt mua số lượng nhiều hơn số dân của mình. Canada mua đủ lượng vaccine cho 453,1% dân số, Anh mua 270,3%, Australia mua 225,1%, Mỹ mua 182,8%. Phân tích số liệu do hãng Airfinity thực hiện cho thấy các nước giàu có thể sở hữu tới 1,2 tỷ liều vaccine không cần dùng đến, ngay cả khi tiêm mũi tăng cường cho người dân. Các quốc gia ở Bắc bán cầu cũng không giữ lời hứa tài trợ vaccine cho các nước ở Nam bán cầu. Mỹ chỉ viện trợ 25% so với những gì đã cam kết, trong khi Liên minh châu Âu (EU), Anh và Canada gửi lần lượt 19%, 11% và 5% so với số lượng đã cam kết.

Việc phân phối vaccine không công bằng, theo các chuyên gia, sẽ khiến đại dịch COVID-19 càng kéo dài, tác động tiêu cực đến kinh tế toàn cầu và gây chia rẽ xã hội. Hãng Economist Intelligence Unit (EIU) dự báo tình hình dịch bệnh sẽ còn diễn biến phức tạp do các biến thể mới lây lan mạnh hơn khiến thế giới khó đạt được miễn dịch cộng đồng và việc tiêm vaccine cũng “đạt hiệu quả khiêm tốn hơn” trong việc giảm số ca nhập viện, trở nặng và tử vong.

Bên cạnh đó, nền kinh tế thế giới có thể thiệt hại hàng nghìn tỷ USD do sự chậm trễ và thiếu đồng đều trong triển khai tiêm vaccine phòng COVID-19, trong đó các nền kinh tế đang phát triển chịu thiệt hại nặng nề nhất. EIU dự báo các quốc gia không đạt được mục tiêu tiêm cho 60% dân số vào giữa năm 2022 sẽ thiệt hại 2.300 tỷ USD trong giai đoạn 2022-2025. Giám đốc dự báo toàn cầu của EIU, bà Agathe Demarais, cho rằng: “Các nền kinh tế mới nổi gánh khoảng 2/3 mức thiệt hại này và càng khiến họ chậm bắt kịp với các nền kinh tế phát triển hơn”.

Báo cáo của EIU cũng chỉ ra rằng châu Á là châu lục chịu ảnh hưởng nặng nề nhất với thiệt hại ước tính lên tới 1.700 tỷ USD, tương đương 1,3% GDP dự báo của khu vực. Các quốc gia châu Phi cận Sahara được dự báo thiệt hại khoảng 3% GDP do chậm trễ tiêm vaccine - mức thiệt hại về phần trăm cao nhất. Chuyên gia Agathe Demarais cũng cho rằng khoảng cách về phân phối vaccine cũng có thể khiến bất ổn xã hội gia tăng trong nhiều tháng hoặc nhiều năm tới, trong khi sự chênh lệch giữa nước giàu và nước nghèo càng trở nên rõ ràng.

Sự lây lan của biến thể mới Omicron vào tháng cuối năm càng cho thấy việc thu hẹp bất bình đẳng về phân phối vaccine là hành động cấp bách để ngăn chặn các thảm kịch xảy ra. LHQ và WHO đã kêu gọi thúc đẩy phân phối công bằng, các nước giàu hơn chia sẻ lượng vaccine còn dư để hỗ trợ công tác tiêm chủng ở các nước thu nhập thấp. WHO cũng đang cân nhắc mở rộng danh sách “ứng cử viên tiềm tàng” cho cơ chế COVAX, trong đó, các vaccine của Sinopharm và CoronaVac (Trung Quốc) đang trong giai đoạn đánh giá cuối cùng.

Chia sẻ nỗ lực với WHO, Ngân hàng Thế giới (WB) cũng đã cam kết tài trợ 2 tỷ USD để cung cấp vaccine  tới khoảng 40 nước đang phát triển. Nhóm các nước công nghiệp phát triển hàng đầu thế giới (G7) đã hỗ trợ 7,5 tỷ USD cho các chương trình của WHO.

Các nước phương Tây cũng đưa ra cam kết mạnh mẽ hơn. Mỹ đẩy nhanh tốc độ hỗ trợ vaccine, nâng tổng số liều cam kết lên hơn 1,1 tỷ liều. Pháp thông báo cung cấp 120 triệu liều vaccine ngừa COVID-19, tăng gấp đôi so với dự định trước đó. EU dự kiến hỗ trợ 500 triệu liều trong dài hạn. Mới đây, Thụy Sĩ đã đồng ý đổi thứ tự nhận vaccine ngừa COVID-19 với COVAX, trở thành quốc gia đầu tiên trên thế giới nhường cho COVAX nhận trước vaccine.

Việt Nam nằm trong số không nhiều nước đang phát triển có đóng góp tự nguyện cho COVAX, qua đó thể hiện mạnh mẽ tình đoàn kết quốc tế và nỗ lực trách nhiệm của Việt Nam. Khi thăm trụ sở WHO tại Geneva (Thụy Sĩ) và làm việc với Tổng Giám đốc WHO Ghebreyesus nhân chuyến thăm Thụy Sĩ vào cuối tháng 11, Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc bày tỏ ủng hộ những nỗ lực của chương trình COVAX và các tổ chức vận hành COVAX trong thúc đẩy tiếp cận công bằng, bình đẳng và kịp thời vaccine ngừa COVID-19 trên toàn cầu. Chủ tịch nước tuyên bố Việt Nam sẽ đóng góp tự nguyện thêm 500.000 USD cho COVAX, nâng tổng mức đóng góp tự nguyện của Việt Nam cho COVAX lên 1 triệu USD.

Đoàn kết toàn cầu vì công bằng vaccine COVID-19, để “cả thế giới được tiêm vaccine” là mục tiêu được LHQ nhấn mạnh trong chiến dịch “Only Together”. Tổng Thư ký LHQ Antonio Guterres thì khẳng định “Không nước nào có thể vượt qua cuộc khủng hoảng COVID-19 một cách đơn độc”. Chỉ có cùng nhau hành động phối hợp trên quy mô toàn cầu nhằm bảo đảm tất cả mọi người đều được tiếp cận vaccine, thế giới mới có thể quay trở lại thực hiện những điều “mà chúng ta yêu thích được làm cùng nhau, đó là những bữa ăn, những cái ôm, cùng đi tới trường và tới nơi làm việc” trong cuộc sống “bình thường mới”.