Hộp sọ khủng long Tarbosaurus bataar tại Bảo tàng Cổ sinh vật học không gian ở Villers-sur-Mer, tây bắc nước Pháp. Ảnh: AFP
Tâm điểm trong số các hiện vật được trao trả là bộ hóa thạch gần như hoàn chỉnh của Tarbosaurus bataar, loài họ hàng châu Á của khủng long bạo chúa Tyrannosaurus rex, có niên đại khoảng 66 triệu năm. Cùng với đó là răng, một bộ xương của loài khủng long oviraptor, trứng và nhiều mảnh hóa thạch khác. Các mẫu vật sẽ được chuyển tới thủ đô Ulan Bator để gia nhập bộ sưu tập của Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Quốc gia Mông Cổ, phục vụ cho nghiên cứu và trưng bày.
Bộ trưởng Văn hóa, Thể thao, Du lịch và Thanh niên Mông Cổ Undram Chinbat đã tiếp nhận biên bản bàn giao từ Bộ trưởng phụ trách ngân sách và tài khoản công Pháp Amélie de Montchalin. Hai bên đều nhấn mạnh ý nghĩa hợp tác trong việc ngăn chặn nạn khai thác và buôn bán trái phép di sản tiền sử. Trong khi đó, đại diện Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) hoan nghênh việc thực thi tinh thần Công ước năm 1970 về chống buôn lậu các tài sản văn hóa.
Sự kiện trên là kết quả cuối cùng – dù chưa trọn vẹn – của một vụ việc phức tạp. Năm 2013, theo đề xuất từ cơ quan chức năng Brazil, Hải quan Pháp đã tiến hành kiểm tra một con tàu cập cảng Le Havre và phát hiện 998 hóa thạch không khai báo, được nhập về bởi một công ty Pháp. Năm 2015, cơ quan điều tra hải quan tại Lyon tiếp tục thu giữ 9 thùng hóa thạch khác, trong đó có hóa thạch khủng long Tarbosaurus bataar nổi tiếng. Điều tra mở rộng cho thấy các hiện vật này có liên quan đến vụ việc ở Le Havre, dẫn đến việc thu giữ thêm 219 mẫu vật, gồm 28 mẫu có nguồn gốc từ Mông Cổ.
Quá trình điều tra xác định số hóa thạch này đã được vận chuyển qua Trung Quốc và Triều Tiên trước khi đến Pháp. Một đầu nậu người Đức đã giao các mẫu vật cho một công ty Pháp chuyên xử lý hóa thạch để bán lại. Tất cả các đối tượng liên quan trong và ngoài nước đều đã được nhận diện. Theo điều tra viên Jérémie Bruckert, đây là vụ việc “độc nhất”, cho thấy một thế giới buôn bán hóa thạch bất chấp luật pháp Mông Cổ – quốc gia cấm tuyệt đối việc xuất khẩu hóa thạch từ năm 1924.
Dù phần điều tra kết thúc từ năm 2018, các bị can không ngừng sử dụng mọi biện pháp pháp lý nhằm tránh nguy cơ bị buộc tội phạm tội có tổ chức với mức án có thể lên tới 10 năm tù. Vụ việc đã qua ba phán quyết của Tòa phá án nhưng đến nay vẫn chưa kết thúc. Do không thể chờ đợi lâu hơn, Mông Cổ đã tự đứng ra làm nguyên đơn dân sự từ tháng 8/2023. Sau quá trình được mô tả là “như mê cung”, tòa án cuối cùng đã ra phán quyết chung thẩm cho phép trả lại các hóa thạch.
Đây không phải lần đầu Mông Cổ nhận lại hóa thạch Tarbosaurus từ nước ngoài. Năm 2015, diễn viên Nicolas Cage buộc phải trả lại một hộp sọ Tarbosaurus mua từ năm 2007. Tháng 2/2024, Mỹ cũng trao trả hơn 1.000 mảnh hóa thạch thuộc 6 loài khủng long trong một đợt hồi hương quy mô lớn nhất từ trước đến nay. Mông Cổ cho biết các thủ tục khiếu nại khác vẫn đang được tiến hành tại Mỹ và có thể ở cả Bỉ và Pháp.
Thị trường hóa thạch bất hợp pháp được đánh giá là đang diễn biến hết sức phức tạp. Số liệu thống kê năm 2024 cho thấy trong tổng số 22.125 món đồ bị hải quan Pháp thu giữ, chỉ 104 là hóa thạch - nhưng giá trị kinh tế của mặt hàng này lại vô cùng lớn. Năm 2020, một bộ xương khủng long bạo chúa được bán tại New York với giá gần 32 triệu USD. Năm 2024, một bộ xương khủng long bạo chúa khác được bán ở Paris với giá 4,7 triệu euro (gần 5,5 triệu USD).
Theo chuyên gia Ronan Allain thuộc Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Pháp, nhiều mẫu vật dù được trả về vẫn mất đi giá trị khoa học vì thiếu thông tin về địa điểm và bối cảnh khai quật - yếu tố thiết yếu để hiểu rõ hơn về môi trường sống và sự tiến hóa của các loài khủng long.