Với những thành tích trên, Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu là một trong những trí thức được Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam trao danh hiệu Trí thức khoa học và công nghệ tiêu biểu năm 2022.
Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu. Ảnh tư liệu: Hoàng Hiếu/TTXVN
Đam mê nghiên cứu khoa học
Sinh ra và lớn lên ở vùng quê nghèo thuộc xã Đức Tùng, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh, Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu xác định, chỉ có con đường học hành mới có thể thoát nghèo. Tốt nghiệp phổ thông hệ 9 năm, ông thi đậu vào khóa I Đại học Bách khoa năm 1956. Chỉ sau một thời gian, ông đã lọt vào tốp dẫn đầu. Năm 1959, sau khi học hết 3 năm Khoa Hóa hữu cơ, ông được cử đi đào tạo chuyển tiếp ở Moskva, Nga.
Năm 1962 về nước giảng dạy tại Trường Đại học Bách khoa, Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu đã cống hiến hết mình cho công tác đào tạo. Ông bộc lộ rõ rệt khả năng và thiên hướng nghiên cứu khoa học. Vì thế đến năm 1966, ông được cử đến Trường Hóa kỹ thuật Mendeleep (Moskva) thực hiện đề tài nghiên cứu về một cơ chế phản ứng. Năm 1969, ông bảo vệ thành công luận án Phó Tiến sỹ: "Nghiên cứu động học và cơ chế phản ứng của hợp chất monoepoxy trên cơ sở dixyclopentadien với axit cacboxylic". Đây là phản ứng tổ hợp quan trọng cho các ngành công nghiệp vật liệu hiện đại (điện, điện tử, compozit, chống ăn mòn...).
Sau hơn 20 năm học tập, giảng dạy ở trong và ngoài nước, năm 1982, Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu đã tập trung toàn bộ trí lực cho việc giảng dạy hầu hết các môn học của ngành, truyền cho học trò của mình ngọn lửa nhiệt tình, niềm đam mê với nghiên cứu khoa học, đặc biệt là môn hóa lý polyme. Trong công tác chuyên môn, ông đã tham gia đào tạo trên 500 kỹ sư, trực tiếp hướng dẫn 10 nghiên cứu sinh bảo vệ thành công luận án Tiến sỹ và đồng hướng dẫn 5 nghiên cứu sinh khác.
Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu chia sẻ, trong cuộc đời làm khoa học của ông, cho đến nay, công trình mà ông tâm đắc nhất vẫn là “Nghiên cứu công thức keo kết cấu từ nhựa epoxy và công nghệ dán các loại đá quý phục vụ công trình Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh”. Đây không chỉ đơn thuần là công trình khoa học có ý nghĩa to lớn về chính trị, mà nó còn là sự kết tinh, hợp lực của ông với người vợ là cố Phó Giáo sư, Tiến sỹ Lê Thị Phái.
Theo Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu, với công nghệ hiện nay, việc tìm ra một loại keo để kết dính những mảnh đá nhỏ như bàn tay thành tấm đá lớn có lẽ không khó nhưng vào những năm 1974-1975, trình độ khoa học công nghệ của ta còn nghèo nàn lạc hậu, việc sáng tạo ra loại keo dán đặc biệt, có khả năng kết dính cao, đủ sức chống chọi với thiên nhiên là việc không hề đơn giản.
Với ý chí quyết tâm của người đảng viên, với lòng yêu nghề, vợ chồng Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu cùng những cộng sự của mình đã nghiên cứu thành công. Bốn tháng ròng rã nghiên cứu, đi tìm đá đỏ phù hợp, cắt thành từng mảnh nhỏ và dán hơn 4.000 mảnh đá nhỏ thành 96 tấm đá lớn… Kết quả là hình ảnh lá cờ búa liềm và quốc kỳ bằng đá với diện tích 30m2 đã hiện ra trên Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh vào đúng ngày Giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước 30/4/1975.
Luôn tâm niệm lĩnh vực hóa hữu cơ rất cần được ứng dụng trong thực tiễn, bởi nếu không được ứng dụng, lý thuyết sẽ chỉ là lý thuyết khô cứng và trừu tượng, Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu đã không ngừng suy nghĩ, sáng tạo để đưa những lý thuyết đó ứng dụng vào cuộc sống. Trong số hàng trăm công trình khoa học do ông và các đồng nghiệp, cộng sự nghiên cứu, có những công trình trở thành “kỷ niệm đẹp”, dấu ấn khó quên trong cuộc đời nghiên cứu khoa học.
Đưa khoa học đến gần hơn với cuộc sống
Một công trình khác cũng được Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu dành nhiều tâm huyết đó là công trình chế tạo sơn epoxy chịu được ăn mòn của thực phẩm để bảo vệ các xitec đường sắt chuyên chở nước mắm từ Nam ra Bắc. Trước đây, khi chở nước mắm, người ta thường dùng can nhựa nên dễ bị vỡ trong quá trình vận chuyển, dẫn đến hao hụt, tốn kém và làm hỏng phương tiện. Vì vậy, công trình nghiên cứu này được đưa vào ứng dụng thành công, giúp cho việc vận chuyển được thực hiện dễ dàng, hiệu quả cao.
Ở thời điểm kinh tế khó khăn lúc bấy giờ, nghiên cứu của Giáo sư, Tiến sỹ khoa học có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Sau này, công nghệ chế tạo sơn epoxy được chuyển giao cho Nhà máy Cơ khí Nội thương, đồng thời còn được sử dụng để bảo vệ các bồn chứa của Công ty Rượu vang Thăng Long. Đây cũng là công trình mà Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu cùng làm với người vợ, người đồng nghiệp của ông.
Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu đã hoàn thành xuất sắc các đề tài cấp Bộ Giáo dục và Đào tạo như: "Nghiên cứu nâng cao chất lượng vật liệu compozit trong suốt điện từ trên cơ sở nhựa epoxy gia cường sợi thủy tinh và ứng dụng trong các hệ thống bay không người lái”; chương trình hợp tác 10 năm “Nghiên cứu tài nguyên tre Việt Nam"…
Tên tuổi Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu còn gắn liền với nhiều công trình lớn khác. Điển hình là công trình 17 vòm compozit che máy bay quân sự ở sân bay Nội Bài, đem lại hiệu quả kinh tế lớn trong việc bảo quản máy bay và đảm bảo sức khỏe cho phi công lúc trực chiến. Công trình ứng dụng vật liệu compozit làm dải phân cách, hành lang an toàn trên đường Thanh Niên, Nghi Tàm…; công trình gối cầu cao su cốt bản thép phục vụ cho những cây cầu bê tông cốt thép; công trình “Nghiên cứu và triển khai vật liệu polyme gia cường bằng sợi thực vật để tạo ra thế hệ vật liệu mới thân thiện với môi trường”…
Đặc biệt, dù ngoài 80 tuổi nhưng ông vẫn đang trực tiếp nghiên cứu chế tạo loại compozit có độ bền cao hơn compozit thông thường, với giá thành chấp nhận được để ứng dụng vào làm chong chóng cho điện gió…, luôn nhiệt huyết và đam mê nghiên cứu khoa học với tâm niệm “còn sức khỏe sẽ còn cống hiến và sáng tạo”.
Với những đóng góp cho nền khoa học nước nhà, Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu đã được tặng thưởng nhiều danh hiệu, giải thưởng cao quý: Anh hùng Lao động (2000), Huân chương Lao động hạng Nhất (2000), Nhà giáo Nhân dân (2006), Công dân Thủ đô Ưu tú (2011)…
Theo Trung tướng, Phó Giáo sư, Viện sỹ Trương Khánh Châu: "Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu là một nhà khoa học tài ba và đạo đức. Trong giới, chúng tôi hoàn toàn thán phục và nhất trí với danh hiệu Anh hùng Lao động của ông được Nhà nước phong tặng năm 2000. Mong rằng trong thời gian tới, Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu tiếp tục đóng góp để đưa khoa học công nghệ đến gần hơn với cuộc sống".
Đánh giá những đóng góp cho Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, ông Lê Công Lương, Bí thư Chi bộ Liên hiệp các Hội Khoa học và kỹ thuật Việt Nam Khóa XVIII cho biết, Giáo sư, Tiến sỹ khoa học Trần Vĩnh Diệu là một trong những nhà trí thức, nhà khoa học tiêu biểu của Liên hiệp Hội bởi những đóng góp hiệu quả cho sự nghiệp xây dựng đất nước và bảo vệ Tổ quốc nói chung, sự phát triển vững mạnh của Liên hiệp Hội nói riêng. Cùng với việc nghiên cứu khoa học, nhiều năm, ông còn được mời tham gia vào Hội đồng Giám khảo Giải thưởng Hội thi sáng tạo kỹ thuật toàn quốc do Quỹ Hỗ trợ sáng tạo Kỹ thuật Việt Nam (Vifotec) tổ chức trong nhiều lĩnh vực như: Công nghệ vật liệu, cơ khí tự động hóa, công nghệ nhằm bảo vệ môi trường và sử dụng hợp lý tài nguyên.