Kể chuyện đô thị cổ, đưa Phố Hiến lên bản đồ di sản UNESCO

“Thứ nhất kinh kỳ, thứ nhì Phố Hiến”, câu ca quen thuộc đã khẳng định vị thế đặc biệt của Hưng Yên, nơi từng là đô thị cổ sầm uất, chỉ đứng sau kinh thành Thăng Long trong suốt hai thế kỷ 16 - 17.

Ngày nay, dấu ấn vàng son ấy vẫn được lưu giữ tại Khu di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến, quần thể tập trung nhiều di tích mang giá trị nổi bật về lịch sử, văn hóa và kiến trúc nghệ thuật, đồng thời sở hữu tiềm năng lớn để phát triển du lịch. Năm 2014, nơi đây được xếp hạng “Di tích Lịch sử, Văn hóa và Kiến trúc nghệ thuật” cấp quốc gia đặc biệt.

Quần thể gồm 17 di tích tiêu biểu hợp thành, tạo nên một không gian văn hóa phong phú, đó là: Văn Miếu Xích Đằng, chùa Chuông, Đền Mẫu, Đền Trần, đình - chùa Hiến, chùa Phố, chùa Nễ Châu, đền Thiên Hậu, Võ Miếu, Đông Đô Quảng Hội - Thiên Hậu Cung, đền Mây, đền Cửu Thiên Huyền Nữ, đền Bà Chúa Kho, đình An Vũ, đền Kim Đằng, đền Nam Hòa và đền Trạ.

Hệ thống văn bia Phố Hiến - kho tàng di sản tư liệu trình UNESCO

Chị Nguyễn Hải Yến, hướng dẫn viên, cán bộ Ban Quản lý di tích tỉnh Hưng Yên cho biết, dựa trên tư liệu Hán Nôm còn lưu lại, Phố Hiến được hình thành và phát triển rất sớm, khoảng từ thế kỷ 13. Thời kỳ hưng thịnh nhất của vùng đất này vào các thế kỷ 16 - 17. Khi đó, nhờ chính sách mở cửa của chính quyền phong kiến Lê, Trịnh cho phép thương nhân ngoại quốc vào buôn bán với kinh thành và các vùng lân cận (dù không được định cư lâu dài), Phố Hiến nhanh chóng trở thành một thương cảng quốc tế sầm uất.

Lợi thế về vị trí địa lý nằm gần kinh thành Thăng Long, lại là điểm giao thoa của nhiều con sông lớn, cửa sông và cửa biển đã biến Phố Hiến thành nơi tụ hội của các thương gia nước ngoài. Họ đến đây giao thương, mở rộng buôn bán, đồng thời mang theo những công trình kiến trúc, tín ngưỡng, phong tục thờ tự đặc trưng của quê hương mình, làm phong phú thêm đời sống văn hóa bản địa.

Tuy nhiên, bước sang các thế kỷ sau, những biến động từ tự nhiên như sông Hồng đổi dòng, bồi lấp luồng lạch khiến thuyền buôn khó cập bến; cùng với ảnh hưởng của chiến tranh và biến động lịch sử, Phố Hiến dần mất đi vị thế thương cảng trù phú và nhanh chóng suy tàn. Ngày nay chỉ còn lại những di tích cổ minh chứng cho một thời kỳ Phố Hiến phồn thịnh. Trong đó, nhiều di tích mang đậm dấu ấn giao thoa văn hóa, kiến trúc Trung Hoa xưa, đặc biệt còn lưu giữ nhiều hệ thống hiện vật, bia đá, tư liệu lịch sử quý giá.

Vừa qua, Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch tỉnh Hưng Yên đã hoàn thiện hồ sơ khoa học đối với Hệ thống văn bia Phố Hiến, trình UNESCO ghi danh là Di sản tư liệu khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. 

Hệ thống này gồm 41 văn bia, là kho tàng tư liệu quý giá bằng chữ Hán và chữ Nôm, với số lượng lớn, nội dung phong phú và hình thức thể hiện độc đáo. Các văn bia còn lưu giữ những loại hình văn học cổ, kết hợp với chạm khắc trang trí mỹ thuật đa dạng, có niên đại từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 20, phân bố tại các di tích thuộc Khu di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến. Đây là nguồn sử liệu vô giá trong kho tàng bia ký Việt Nam, được ví như một “Bách khoa thư sống” về lịch sử, văn hóa vùng đất Phố Hiến.

Bà Nguyễn Thị Thu Hường, Giám đốc Ban Quản lý di tích tỉnh Hưng Yên, cho biết: Từ tháng 7/2025, hồ sơ đã được hoàn tất và trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch… Đến tháng 10/2025, hồ sơ đã được xét duyệt sơ tuyển, đủ điều kiện để năm 2026 khu vực châu Á - Thái Bình Dương họp và xét duyệt chính thức.

Tháng 7 vừa qua, Đoàn chuyên gia Di sản Tư liệu thuộc Chương trình Ký ức Thế giới UNESCO đã đến Hưng Yên để khảo sát và tư vấn về hồ sơ đề cử ghi danh Hệ thống Văn bia Phố Hiến vào Danh mục Ký ức Thế giới khu vực Châu Á - Thái Bình Dương.

Cũng theo Giám đốc Ban Quản lý di tích tỉnh Hưng Yên, vào tháng 7/2025, Văn phòng đại diện UNESCO khu vực đã cử các chuyên gia tham dự cuộc họp tại Hà Nội. Sau đó, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh cũng mời các chuyên gia từ Đan Mạch và Mỹ trực tiếp khảo sát hệ thống văn bia Phố Hiến, tỉnh Hưng Yên.

Các chuyên gia đã đưa ra nhiều kiến nghị liên quan đến phương án bảo tồn sau khi hồ sơ được vinh danh. Chẳng hạn, những tấm bia còn nằm trong tường các di tích cần được đưa ra ngoài và có biện pháp bảo tồn phù hợp. Tiếp thu các ý kiến này, Ban Quản lý khu di tích đã triển khai công tác bảo vệ văn bia tại chùa Chuông, đền Trần, đền Mẫu…; bố trí vị trí riêng để bảo quản, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho du khách, các nhà nghiên cứu tham quan và tìm hiểu.

“Kể chuyện” đô thị cổ 

Được mệnh danh là “đệ nhất danh lam” và là niềm tự hào của người dân Hưng Yên, chùa Chuông đã trường tồn qua nhiều thế kỷ, tự khẳng định vị thế đặc biệt trong đời sống văn hóa, tâm linh của vùng Phố Hiến. 

Hướng dẫn viên khu di tích Nguyễn Hải Yến cho biết, chùa Chuông (Kim Chung Tự) là một trong những di tích tiêu biểu thuộc Khu di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến, được công nhận năm 2014. Sở dĩ gọi là chùa Chuông bởi nó gắn liền với truyền thuyết Quả chuông vàng.

“Xưa kia có một quả chuông vàng được đặt trên bè gỗ, trôi trên sông và chuông vàng đã trôi dạt qua nhiều địa phận, nhân dân bảo nhau kéo vào mà không được và cuối cùng quả chuông vàng trôi dạt xuống địa phận thôn Nhân Dục, phường Hiến Nam (nay là phường Phố Hiến)...”, chị Hải Yến cho hay.

Chùa Chuông được khởi dựng từ khá sớm, gắn liền với truyền thuyết quả chuông vàng. Đến năm 1702 và 1711, chùa được đại trùng tu với quy mô lớn và hoàn chỉnh mang dấu ấn kiến trúc thời Hậu Lê. Chùa có kết cấu kiểu “Nội Công ngoại Quốc” liên hoàn, cùng “Tứ thuỷ quy đường” gồm nhiều hạng mục được bố trí đăng đối, hài hòa nằm trên trục đối xứng từ Tam quan đến nhà Mẫu.

Không chỉ nổi tiếng nhờ truyền thuyết, chùa Chuông còn được biết đến bởi hệ thống tượng Phật phong phú, được sắp đặt đăng đối dọc hai dãy hành lang. “Toàn bộ tượng đều được nặn bằng đất. Trải qua nhiều đợt ngập lụt, bão lũ nhưng vẫn gần như nguyên vẹn. Đáng chú ý nhất là 10 bức phù điêu Thập Điện Diêm Vương, mô tả mười cửa điện nơi con người phải đối diện khi trở về cõi âm, mỗi điện ứng với một công, tội khác nhau…”, chị Hải Yến chia sẻ.

Là di tích mang đậm dấu ấn kiến trúc thời Hậu Lê, chùa Chuông còn lưu giữ nhiều di vật quý: Cây hương đá, cầu đá xây dựng năm 1702 và đặc biệt là tấm bia đá dựng năm 1711, một trong hai tấm bia cổ nhất còn lại của Phố Hiến… Các pho tượng được tạo tác rất công phu, điêu luyện, mỗi pho tượng có một tư thế, dáng vẻ riêng và có biểu cảm khác nhau. Bức phù điêu gỗ Thập Điện Diêm Vương mô tả cảnh Đường Tăng đi lấy kinh, cảnh địa ngục trần gian ở hai bên hành lang khuyên răn mỗi con người phải biết tu nhân, tích đức nhiều hơn.

Đặc biệt, ngôi chùa còn lưu giữ tấm bia đá đẹp nhất của Phố Hiến. Bia đá khắc chữ Hán trên cả hai mặt, không chỉ ghi chép quá trình trùng tu ngôi chùa mà còn phản ánh thời kỳ phồn thịnh của thương cảng Phố Hiến. “Những nét chạm khắc trên trán bia, thân bia vẫn sắc nét, cho thấy tay nghề tinh xảo của nghệ nhân xưa. Tấm bia này còn ghi rõ rằng nếu Thăng Long có 36 phố phường thì Phố Hiến xưa cũng có tới 25 phường thị”, chị Yến cho biết.

Đền Mẫu cũng là một trong những di tích tiêu biểu nhất của Phố Hiến, nằm ven Hồ Bán Nguyệt thơ mộng, phía trước là sông Hồng và Bến Đá, nơi từng đón thuyền buôn trong, ngoài nước cập bến giao thương thời Phố Hiến phồn thịnh. Đền thờ Dương Quý Phi nhà Tống (Trung Quốc), được khởi dựng từ năm 1279 dưới triều Trần.

Chị Nguyễn Hải Yến, cán bộ Ban Quản lý di tích tỉnh Hưng Yên, cho biết trải qua bao thăng trầm lịch sử, đền Mẫu vẫn giữ được gần như nguyên vẹn hệ thống kiến trúc cổ. Sau cuộc trùng tu lớn năm 1896, đền bảo tồn đầy đủ các hạng mục: Đại bái, cung đệ nhất, cung đệ nhị, cung đệ tam, hậu cung, cung cấm… Tất cả ẩn hiện dưới bóng cây đại thụ gần 800 năm tuổi, tạo nên không gian linh thiêng đặc trưng của Phố Hiến.

Điểm độc đáo là thế cây “một thân ba gốc” hiếm gặp, được tạo nên từ ba loại cây đa, xanh, si. Tương truyền xưa kia trước cửa đền có cây bàng cổ, chim chóc mang hạt của ba loài cây thả xuống, bén rễ và hợp lại thành một thân vững chãi như kiềng ba chân, biểu tượng cho sự trường tồn của ngôi đền.

Hiện nay, đền Mẫu còn lưu giữ nhiều cổ vật quý, trong đó nổi bật là kiệu bát cống (8 tay đòn) và kiệu thất cống (kiệu phượng, 7 tay đòn), những tác phẩm nghệ thuật chạm khắc đặc sắc thời Hậu Lê. Bên cạnh đó là hệ thống đồ thờ giá trị: 15 đạo sắc phong, long sàng, long kỷ, kiệu vống, châm thư… mang đậm phong cách mỹ thuật Lê - Nguyễn.

Trong đó, bức châm thư được viết bằng chữ vàng, do chính tay Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh đề tựa với nội dung ca ngợi cảnh đẹp của ngôi đền và tấm lòng trinh tiết của mẫu phi… Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh là một trong những người nổi tiếng, có công lao lớn trong việc góp công cùng xây dựng nên ngôi đền tôn thờ tình yêu và ngôi đền tôn thờ Chử Đồng Tử, một trong tứ vị bất tử của Việt Nam. Lễ hội đền Mẫu diễn ra từ ngày 10 - 15/3 (Âm lịch), là một lễ hội lớn còn bảo lưu nhiều giá trị tạo nên bản sắc độc đáo của văn hoá Hưng Yên trong vùng châu thổ Bắc Bộ.

Đến đền Trần Hưng Yên, tương truyền, mảnh đất này từng là nơi đóng quân của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn. Sau khi ông mất, nhân dân Hưng Yên đã xây dựng đền Trần để thờ tự. Ngôi đền khởi dựng từ khá sớm và trải qua cuộc trùng tu lớn vào năm 1894.

Chị Nguyễn Hải Yến, hướng dẫn viên khu di tích, cho biết: “Hiện nay các hạng mục kiến trúc được giữ gần như nguyên vẹn, toàn bộ khuôn viên cũng đã được mở rộng, khang trang hơn. Khu nội tự chính được xây dựng theo hình chữ Tam, gồm ba tòa: Tiền tế, Trung từ và Hậu cung. Nơi đây thờ Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn cùng gia thất, đồng thời đặt ban thờ tướng quân Phạm Ngũ Lão, người con của mảnh đất Hưng Yên”.

Tại đây còn lưu giữ được nhiều hiện vật có giá trị như: 10 đạo sắc phong, bản khắc thẻ, bia đá, ngai thờ… Hàng năm, đền Trần tổ chức lễ hội vào ngày 20/8 và mồng 8/3 (Âm lịch) cùng dịp với lễ hội văn hóa dân gian Phố Hiến.

Theo chị Nguyễn Hải Yến, hệ thống cửa chính và cửa phụ của đền được chạm khắc hình quan văn, quan võ, cùng những hoa văn đặc trưng… Đặc biệt tại tòa thiêu hương phía bên trong xây dựng theo kiểu chồng diêm 2 tầng, 8 mái và không có tường bao. Những bông sen úp ngược, cùng với hai bộ vì chính ở tòa thiêu hương, được tạo tác theo những tích của người xưa… Nội tự bên trong trang trí bằng hình dơi, chim, hoa, lá, cùng cỗ kiệu bát cống niên đại thời Nguyễn, trên đó chạm “quần tiên tấu nhạc”, tái hiện cảnh Đức Thánh Mẫu Thiên Hậu trở về trời.

Hiện nay, đền Thiên Hậu còn gìn giữ được nhiều đồ thờ tự, cổ vật có giá trị liên quan tới việc đi sông biển và ngợi ca tài danh của vị nữ thần như: Sắc phong, bia đá, nghê đá, hoành phi, câu đối, kiệu Mẫu... 

Hàng năm, đền Thiên Hậu mở hội vào ngày 23/3 và ngày 9/9 (Âm lịch) để tưởng nhớ ngày sinh và ngày hóa của Thánh Mẫu. Đây là lễ hội mang sắc thái độc đáo riêng, là sự kết hợp giữa các nền văn hóa. 

Giữa những đổi thay không ngừng của đời sống hiện đại, Phố Hiến vẫn lặng lẽ giữ trong mình ký ức của một thương cảng vàng son. Những mái đình trầm mặc, những ngôi chùa cổ kính, những tấm văn bia nhuốm màu thời gian… tất cả hợp thành lớp trầm tích văn hóa đặc biệt, khiến vùng đất Hưng Yên trở thành điểm hẹn của những ai tìm kiếm chiều sâu lịch sử và vẻ đẹp của sự giao thoa.

Hành trình bảo tồn, “đánh thức” di sản Phố Hiến hôm nay không chỉ để gìn giữ những giá trị của quá khứ, mà còn để trao cho thế hệ mai sau một niềm tự hào, một bản sắc đã được tôi luyện qua nhiều thế kỷ. Từ hồ sơ trình UNESCO đến những nỗ lực từng ngày của các nhà quản lý, chuyên gia và cộng đồng địa phương, tất cả đang góp phần làm sáng lên giá trị của hệ thống văn bia, của kiến trúc, tín ngưỡng và văn hóa nơi đây. Để rồi, mỗi bước chân du khách khi dạo quanh đền Thiên Hậu, chùa Chuông hay Văn Miếu Xích Đằng… không chỉ là một chuyến tham quan, mà là cuộc trở về với lịch sử.