Ảnh minh họa: TTXVN
Theo các chuyên gia, Việt Nam đã và đang là đối tượng của hàng trăm vụ việc phòng vệ thương mại tại nhiều thị trường khác nhau, tập trung ở các ngành hàng chủ lực như thép, gỗ, dệt may, thủy sản. Việc xuất khẩu tăng trưởng mạnh mẽ cùng giá thành cạnh tranh đã khiến nhiều sản phẩm Việt bị cho là đe dọa ngành sản xuất nội địa của nước nhập khẩu.
Trong khi đó, tác động từ biến động chuỗi cung ứng toàn cầu, xu hướng dịch chuyển đầu tư và sản xuất khiến doanh nghiệp Việt có nguy cơ cao hơn khi bị điều tra về gian lận xuất xứ, lẩn tránh thuế hoặc bán phá giá. Thực tế cho thấy, chỉ cần một vụ kiện phòng vệ thương mại lớn bị áp dụng thuế chống bán phá giá hoặc chống trợ cấp, hàng hóa Việt sẽ mất lợi thế cạnh tranh, thậm chí đánh mất thị phần đã dày công xây dựng. Đây không chỉ là rủi ro kinh tế mà còn ảnh hưởng đến uy tín quốc gia trong quan hệ thương mại.
Không những thế, khi bị khởi kiện, doanh nghiệp thường e ngại chi phí, ngại công khai minh bạch dữ liệu tài chính, sản xuất, nên chậm trễ hoặc không hợp tác đầy đủ với cơ quan điều tra của nước ngoài. Điều này vô tình khiến doanh nghiệp rơi vào tình thế bất lợi, bị áp mức thuế chống bán phá giá cao.
Luật sư Nguyễn Thanh Hà - Chủ tịch Công ty Luật SB LAW cho rằng, quy định phòng vệ thương mại ngày càng chặt chẽ, yêu cầu chứng minh ngày càng phức tạp, thủ tục pháp lý đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng và chuyên sâu từ phía doanh nghiệp xuất khẩu. Đây vừa là thách thức nhưng cũng là lời cảnh tỉnh để doanh nghiệp chuyển mình, đầu tư bài bản hơn vào hệ thống quản trị, kiểm toán, truy xuất nguồn gốc và tuân thủ pháp luật quốc tế.
“Trong môi trường thương mại ngày càng tuân theo luật chơi chặt chẽ, năng lực pháp lý nội tại và chủ động trong ứng phó phòng vệ thương mại sẽ là yếu tố then chốt quyết định sự tồn tại và phát triển bền vững của doanh nghiệp trên thị trường toàn cầu”, ông Nguyễn Thanh Hà nhấn mạnh.
Hơn nữa, Bộ Công Thương cần giữ vai trò người đồng hành, là điểm tựa vững chắc cho cộng đồng doanh nghiệp qua việc củng cố và vận hành hiệu quả hệ thống cảnh báo sớm, giúp doanh nghiệp nhận diện các rủi ro tiềm tàng để có sự chuẩn bị kịp thời. Bên cạnh đó, đẩy mạnh phổ biến pháp luật, tổ chức chương trình đào tạo chuyên sâu nhằm trang bị cho doanh nghiệp kiến thức và kỹ năng cần thiết để ứng phó với vụ kiện đến kỹ năng hợp tác với cơ quan điều tra.
Ông Chu Thắng Trung – Phó Cục trưởng Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công Thương) cho biết, tính đến nửa đầu năm 2025 tổng số vụ việc điều tra phòng vệ thương mại đối với hàng hóa nhập khẩu ở Việt Nam khoảng trên 290 vụ việc; trong đó, riêng 6 tháng đầu năm 2025 đã có 14 vụ việc. Đây là số lượng vụ việc gần như là cao nhất từ trước đến nay và đang phản ánh đúng xu thế chung của thương mại toàn cầu.
Thời gian qua, Cục Phòng vệ thương mại liên tục tuyên truyền, phổ biến về pháp luật phòng vệ thương mại để doanh nghiệp nhận thức rõ vai trò chủ động trong quá trình điều tra bất cứ một vụ việc nào. Mặt khác, Cục còn thực hiện tư vấn cụ thể cho từng doanh nghiệp tham gia vụ việc. Đặc biệt, Cục Phòng vệ thương mại luôn theo dõi chặt chẽ diễn biến từng vụ việc liên quan đến hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam. Nếu phát hiện quy trình điều tra của nước ngoài có dấu hiệu vi phạm cam kết quốc tế, cục sẽ có tham mưu để Bộ Công Thương trao đổi trực tiếp, can thiệp và tìm kiếm giải pháp bảo vệ quyền lợi cho doanh nghiệp Việt Nam để đảm bảo tuân thủ đầy đủ các quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).
Theo ông Chu Thắng Trung, hệ thống cảnh báo sớm đang giám sát hơn 300 mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam tại nhiều thị trường trọng điểm như EU, Ấn Độ, ASEAN, Canada, Mexico… Trên cơ sở đó, định kỳ Cục Phòng vệ thương mại đưa ra cảnh báo sớm đối với khoảng 20, 30 mặt hàng có nguy cơ bị điều tra. Nhờ vậy, doanh nghiệp có thêm thời gian chuẩn bị phương án sản xuất, điều chỉnh hoạt động xuất khẩu và chuẩn bị tài liệu cần thiết.
Cùng với đó, các chương trình đào tạo, tập huấn, phổ biến kiến thức về phòng vệ thương mại đã được tổ chức liên tục nhằm nâng cao nhận thức cho doanh nghiệp. Những kinh nghiệm từ vụ việc điển hình; trong đó, có không ít vụ Việt Nam đã thành công trong bảo vệ lợi ích chính đáng, đã được chia sẻ để làm bài học quý giá cho cộng đồng doanh nghiệp.
Mới đây, một minh chứng tích cực cho hiệu quả của phòng vệ thương mại đã được ghi nhận là việc Tổng vụ Phòng vệ thương mại Ấn Độ (DGTR) đã công bố kết luận cuối cùng trong vụ điều tra chống bán phá giá đối với sản phẩm thép cuộn cán nóng (HRC) Hoà Phát. Kết quả cho thấy sản phẩm thép HRC của Tập đoàn Hòa Phát không bị áp thuế chống bán phá giá.
Không chỉ tại Ấn Độ, thép Việt Nam cũng liên tiếp vượt qua những thử thách ở thị trường châu Âu. Trước đó, Ủy ban châu Âu (EC) đã ban hành thông báo áp thuế chống bán phá giá tạm thời đối với một số sản phẩm thép nhập khẩu từ Ai Cập, Ấn Độ, Nhật Bản và Việt Nam. Tuy nhiên, thép cuộn cán nóng của Hòa Phát không nằm trong diện áp thuế chống bán phá giá tạm thời. Điều này đồng nghĩa với việc sản phẩm của doanh nghiệp Việt Nam vẫn duy trì được lợi thế cạnh tranh tại EU vốn là một trong những thị trường khắt khe nhất thế giới.
Bên cạnh đó, việc ban hành Nghị định số 86/2025/NĐ-CP hướng dẫn Luật Quản lý ngoại thương về phòng vệ thương mại và Thông tư số 26/2025/TT-BCT hướng dẫn biện pháp phòng vệ thương mại đã đánh dấu bước tiến mới trong việc luật hóa biện pháp phòng vệ thương mại, cụ thể hóa quy trình điều tra, áp dụng biện pháp cũng như trách nhiệm của các bên liên quan.
Hệ thống quy định này không chỉ giúp cơ quan quản lý có công cụ đủ mạnh để bảo vệ sản xuất trong nước trước nguy cơ hàng nhập khẩu gia tăng bất thường, mà còn là cơ sở để doanh nghiệp chủ động nắm bắt, tuân thủ, hạn chế rủi ro trong hoạt động xuất khẩu. Khi hành lang pháp lý ngày càng hoàn thiện, môi trường cạnh tranh sẽ công bằng hơn, tạo động lực để doanh nghiệp nâng cao năng lực nội tại thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào ưu đãi thuế quan từ các FTA.
Theo kế hoạch, từ nay đến cuối năm Cục Phòng vệ thương mại sẽ tổ chức Diễn đàn phòng vệ thương mại lần thứ hai tại TP. Hồ Chí Minh và các khóa đào tạo khác trên khắp tỉnh, thành phố. Đây không chỉ là nơi cung cấp thông tin cập nhật nhất về xu hướng phòng vệ thương mại toàn cầu, mà còn là cơ hội để các bên tìm kiếm giải pháp phối hợp hiệu quả, xây dựng mạng lưới hỗ trợ doanh nghiệp ngay từ khi có dấu hiệu cảnh báo cũng như gia tăng sức đề kháng cho doanh nghiệp Việt để tự tin hơn trong quá trình hội nhập.
Tuy nhiên, để có thể ứng phó hiệu quả với thách thức mới, các chuyên gia cho rằng bản thân doanh nghiệp cũng cần thay đổi cách tiếp cận. Việc đầu tư xây dựng bộ phận pháp lý hoặc chuyên trách về thương mại quốc tế không chỉ giúp phản ứng nhanh khi xảy ra sự cố, mà còn có thể dự báo và phòng ngừa rủi ro. Hơn nữa, minh bạch hóa thông tin tài chính, tuân thủ nghiêm quy định về xuất xứ hàng hóa và tiêu chuẩn quốc tế sẽ là nền tảng để doanh nghiệp tránh bị cáo buộc gian lận hoặc lẩn tránh; đồng thời, tích cực hợp tác với cơ quan quản lý và hiệp hội ngành hàng trong quá trình điều tra giúp kết quả bảo vệ quyền lợi thuyết phục hơn.
Bộ Công Thương và các cơ quan liên quan sẽ tiếp tục đóng vai trò dẫn dắt trong tuyên truyền, đào tạo, cũng như trong việc sử dụng công cụ phòng vệ thương mại để bảo vệ ngành sản xuất trong nước. Hiệp hội ngành hàng cũng cần phát huy vai trò kết nối, tập hợp tiếng nói chung của doanh nghiệp, đồng thời làm cầu nối thông tin để cộng đồng doanh nghiệp không bị “mất sóng” trong vụ kiện liên quan đến ngành hàng của mình.
Có thể nói, phòng vệ thương mại đã và đang trở thành một phần tất yếu của quá trình hội nhập. Với tốc độ tăng trưởng xuất khẩu mạnh mẽ và độ mở kinh tế lớn, Việt Nam sẽ không thể tránh khỏi việc đối mặt với vụ việc ngày càng nhiều và phức tạp hơn. Điều quan trọng cần chuyển từ thế bị động sang chủ động, từ “chạy theo xử lý” sang “sẵn sàng ứng phó”, từ chỗ doanh nghiệp đơn lẻ sang hợp tác, phối hợp chặt chẽ trong toàn hệ thống. Chỉ khi xây dựng được sức đề kháng lâu dài, doanh nghiệp Việt mới có thể đứng vững trước sóng gió thương mại, giữ vững thị trường xuất khẩu, bảo vệ lợi ích quốc gia và đóng góp cho sự phát triển bền vững.