Nghị quyết 70-NQ/TW: Đột phá từ tầm nhìn dài hạn

Trao đổi với phóng viên TTXVN, Tiến sĩ Nguyễn Quốc Việt (Trường Đại học Kinh tế, Đại học Quốc gia Hà Nội) cho rằng, nghị quyết này không chỉ mở đường cho tự do hóa thị trường điện và thu hút nguồn lực tư nhân, mà còn đặt nền móng dài hạn cho phát triển năng lượng tái tạo, điện hạt nhân và các nguồn điện nền, qua đó góp phần bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia và hiện thực hóa cam kết Net Zero đến năm 2050.

Thưa ông, Nghị quyết 70 sẽ tác động như thế nào tới ngành năng lượng Việt Nam trong giai đoạn tới?

Theo tôi, Nghị quyết 70 được ban hành để thay thế Nghị quyết số 55-NQ/TW ngày 11/02/2020 của Bộ Chính trị về định hướng Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia của Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 (Nghị quyết 55) trước đây là một bước đột phá rất quan trọng, thể hiện rõ tầm nhìn dài hạn trong phát triển năng lượng theo hướng bền vững, bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia, đồng thời cụ thể hóa lộ trình thực hiện cam kết Net Zero của Việt Nam đến năm 2050.

Nếu khái quát, tôi cho rằng Nghị quyết 70 có ba nhóm đột phá lớn. Thứ nhất là đột phá về cải cách thể chế, chính sách nhằm tạo thuận lợi cho việc huy động các nguồn lực đầu tư, đặc biệt là khu vực tư nhân vào phát triển hệ thống năng lượng. Nghị quyết nhấn mạnh vai trò của các nguồn năng lượng mới, năng lượng tái tạo, đồng thời mở rộng sự tham gia của khu vực tư nhân không chỉ ở khâu phát điện mà cả trong truyền tải và phân phối điện.

Trước đây, dù Nghị quyết 55 đã đặt ra lộ trình tự do hóa thị trường điện, song trên thực tế chúng ta mới chỉ tự do hóa được một phần khâu phát điện. Khâu truyền tải và đặc biệt là bán lẻ điện vẫn mang tính độc quyền, chủ yếu do Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) đảm nhiệm. Vì vậy, việc Nghị quyết 70 cho phép khu vực tư nhân tham gia sâu hơn vào truyền tải, phân phối điện, đồng thời cho phép khách hàng được lựa chọn nhà cung cấp điện là một bước đột phá cả về thể chế lẫn tư duy phát triển thị trường điện.

Thứ hai, Nghị quyết 70 thể hiện rõ tầm nhìn dài hạn trong việc xây dựng các hệ sinh thái công nghệ và cơ chế phát triển các nguồn điện một cách hài hòa. Nghị quyết không chỉ nhấn mạnh phát triển năng lượng tái tạo mà còn đặt vấn đề hiện thực hóa lộ trình phát triển điện hạt nhân, bao gồm cả các dự án quy mô lớn mang tầm quốc gia như Ninh Thuận 1, Ninh Thuận 2, cũng như các mô hình điện hạt nhân quy mô nhỏ.

Song song với đó là việc tích hợp lưới điện thông minh, các giải pháp lưu trữ điện, qua đó giúp điều hòa, ổn định các nguồn năng lượng tái tạo vốn có tính biến động cao. Muốn làm được điều này, thị trường điện cũng cần được cải cách sâu hơn; trong đó có việc hình thành thị trường công suất và thị trường điện giao ngay, tách bạch giá điện công suất và giá điện biến đổi. Đây sẽ là một trong những nội dung quan trọng trong quá trình triển khai Nghị quyết 70.

Thứ ba, để hiện thực hóa hai nhóm đột phá trên, Nghị quyết 70 đặc biệt nhấn mạnh đến việc huy động và sắp xếp các nguồn lực phù hợp; trong đó, nhà nước đóng vai trò dẫn dắt thông qua đầu tư công, kết hợp với nguồn lực tư nhân trong các mô hình PPP phù hợp cho từng loại hình năng lượng và từng giai đoạn phát triển của thị trường điện. Bên cạnh đó là phát triển hệ sinh thái công nghệ, dịch vụ hỗ trợ và cải cách thể chế để thu hút khu vực tư nhân tham gia đầu tư công nghệ, đổi mới lưới điện và cơ chế phát điện.

Một yếu tố rất quan trọng khác là chuẩn bị nguồn nhân lực, đặc biệt là nhân lực cho các dòng năng lượng thế hệ mới như điện hạt nhân, điện khí, điện gió ngoài khơi - những lĩnh vực mà Việt Nam đặt mục tiêu đẩy mạnh trong khoảng 10 năm tới. Tôi kỳ vọng các đột phá này sẽ giúp tháo gỡ các điểm nghẽn về thể chế, chính sách và nguồn lực, qua đó hiện thực hóa mục tiêu trong Quy hoạch điện VIII điều chỉnh; trong đó, quy mô công suất điện gió, điện mặt trời tăng gấp nhiều lần so với giai đoạn trước, đồng thời điện hạt nhân trở thành nguồn điện nền quan trọng để bảo đảm an ninh năng lượng.

Nghị quyết 70 nhấn mạnh tới phát triển năng lượng tái tạo, theo ông, những giải pháp nào cần được triển khai ngay?

Theo tôi, việc đầu tiên là phải nhìn thẳng vào những điểm nghẽn cốt lõi mà chính Nghị quyết 70 đã chỉ ra, đặc biệt là điểm nghẽn trong tự do hóa thị trường điện. Sau hơn 10 năm thực hiện Nghị quyết 55, chúng ta mới chỉ tự do hóa được một phần thị trường phát điện. Trong khi đó, khâu phân phối và bán lẻ điện vẫn mang tính tập trung, độc quyền.

Muốn tháo gỡ, cần cải cách mạnh mẽ cơ chế giá điện theo hướng minh bạch và tách bạch rõ ràng giữa giá dịch vụ truyền tải, giá công suất và giá điện biến đổi theo chi phí đầu vào của từng nguồn điện. Chỉ khi đó, thị trường điện mới thực sự cạnh tranh, tạo điều kiện cho khu vực tư nhân tham gia, đồng thời bảo đảm hài hòa lợi ích giữa nhà đầu tư và người tiêu dùng, từ khách hàng lớn đến hộ gia đình.

Một vấn đề không thể bỏ qua là chính sách an sinh xã hội. Trong mọi chính sách kinh tế, đặc biệt là chính sách năng lượng luôn tồn tại những nhóm yếu thế, vùng sâu, vùng xa cần được hỗ trợ. Theo tôi, các chính sách an sinh xã hội nên được tách bạch khỏi chính sách giá điện chung. Cách làm này vừa bảo đảm tính minh bạch, “tính đúng, tính đủ” của giá điện, vừa tạo môi trường thuận lợi hơn cho khu vực tư nhân và nhà đầu tư nước ngoài tham gia thị trường điện.

Bên cạnh đó, cần có các cơ chế giám sát độc lập trong quá trình xác định giá điện, tránh tình trạng “vừa đá bóng, vừa thổi còi”. Việc tách cơ quan điều độ đã là một bước tiến, nhưng vẫn cần hoàn thiện các thiết chế độc lập để giám sát toàn bộ chuỗi từ phát điện, truyền tải đến phân phối.

Nghị quyết 70 có được xem là bước tháo gỡ những khó khăn về cơ chế, giá mua đối với các dự án năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện gió ngoài khơi?

Tôi cho rằng, để tháo gỡ những vướng mắc hiện nay, đặc biệt với các dự án có quy mô lớn và rủi ro cao như điện gió ngoài khơi, điện khí LNG hay điện hạt nhân, cốt lõi vẫn là cải cách thị trường điện và cơ chế giá điện.

Trước đây, các cơ chế FIT (giá điện hỗ trợ) đã giúp điện gió, điện mặt trời phát triển rất nhanh, nhưng cũng bộc lộ nhiều giới hạn và đã kết thúc. Hiện nay, chúng ta đang chuyển sang các cơ chế mới như mua bán điện trực tiếp giữa nhà đầu tư và khách hàng lớn. Tuy nhiên, cả cơ chế mua bán qua EVN lẫn cơ chế mua bán trực tiếp vẫn đang gặp nhiều khó khăn, từ cam kết sản lượng đến phân bổ rủi ro trong hợp đồng.

Theo tôi, những vấn đề này chỉ có thể giải quyết một cách tổng thể khi thị trường điện được mở cửa thực chất và cơ chế giá được cải cách đồng bộ. Với các nguồn điện nền như điện gió ngoài khơi, điện LNG hay điện hạt nhân - những lĩnh vực có suất đầu tư rất lớn - cần có cơ chế giá công suất, thậm chí phát triển thị trường công suất riêng, khác với các nguồn điện biến đổi như điện mặt trời hay điện gió trên bờ.

Việc mở rộng sự tham gia của khu vực tư nhân vào truyền tải và phân phối điện cũng sẽ giúp minh bạch hóa cơ chế định giá, trao thêm quyền lựa chọn cho người tiêu dùng, qua đó nâng cao hiệu quả sử dụng điện và kích hoạt các nguồn lực đầu tư cho hệ thống điện trong dài hạn.

Cuối cùng, với các dự án năng lượng mới có quy mô lớn và rủi ro cao, vai trò của nhà nước là rất quan trọng, đặc biệt trong việc hỗ trợ chuyển giao công nghệ, ứng dụng khoa học - công nghệ và chia sẻ rủi ro đầu tư, chẳng hạn như các cơ chế bảo lãnh tín dụng, bảo lãnh tỷ giá. Tôi kỳ vọng rằng các chương trình, kế hoạch triển khai Nghị quyết 70 sẽ cụ thể hóa được những nội dung này, qua đó tháo gỡ các điểm nghẽn về thể chế, công nghệ, thị trường và nguồn nhân lực, tạo nền tảng cho ngành năng lượng Việt Nam phát triển bền vững trong giai đoạn tới.

Trân trọng cảm ơn ông!