Minh bạch xuất xứ: Nền móng của niềm tin số

Trong bối cảnh thương mại điện tử bùng nổ, giao dịch xuyên biên giới diễn ra với tốc độ và quy mô chưa từng có, xuất xứ hàng hóa không còn là thủ tục kỹ thuật thuần túy phục vụ thông quan hay hưởng ưu đãi thuế quan mà đã trở thành nền tảng của niềm tin thị trường, bảo vệ người tiêu dùng và của năng lực cạnh tranh quốc gia.

Theo các chuyên gia, trong nhiều năm qua, việc xác nhận và chứng minh xuất xứ hàng hóa vẫn chủ yếu dựa trên chứng nhận xuất xứ (C/O) bản giấy với quy trình nộp, duyệt, cấp và xuất trình thủ công bộc lộ rõ nhiều hạn chế nhất định.

Báo cáo của Tổ chức Hải quan Thế giới (WCO) công bố cuối năm 2023 đã chỉ ra xu hướng tất yếu là chuyển sang C/O điện tử với việc truyền nhận và xử lý dữ liệu xuất xứ hoàn toàn bằng phương thức số giúp giảm thời gian, tăng độ chính xác và khả năng chia sẻ dữ liệu giữa cơ quan chức năng.

Tại Việt Nam, quá trình này đang được thúc đẩy mạnh mẽ nhưng với cải cách thủ tục hành chính và chuyển đổi số quốc gia. Việc Thông tư 40/2025/TT-BCT có hiệu lực từ ngày 1/7/2025, quy định toàn bộ quy trình cấp và quản lý C/O thực hiện trên hệ thống eCoSys. Đây là bước đi mang tính bản lề cho phép doanh nghiệp khai báo trực tuyến, ký số và nhận C/O điện tử, đồng thời kết nối với Cổng thông tin Một cửa Quốc gia phục vụ kiểm tra, đối soát dữ liệu. 

Theo đánh giá của cộng đồng doanh nghiệp châu Âu tại Việt Nam, thời gian chờ đợi C/O bản giấy từ 3 đến 5 ngày, thậm chí kéo dài hơn một tuần trong một số trường hợp, đã và đang trở thành rào cản đáng kể với tiến độ sản xuất và giao hàng. Trong bối cảnh đó, số hóa C/O không chỉ là cải tiến thủ tục mà là yêu cầu sống còn để doanh nghiệp tham gia sâu vào chuỗi thương mại điện tử xuyên biên giới. Điều đáng chú ý là Luật Thương mại điện tử vừa được Quốc hội thông qua đã mở rộng phạm vi tiếp cận của vấn đề xuất xứ hàng hóa, không chỉ giới hạn ở khâu xuất nhập khẩu mà bao trùm toàn bộ thị trường trực tuyến. 

Luật sư Nguyễn Thanh Hà, Chủ tịch Công ty Luật SB LAW nhận định: Ý nghĩa lớn nhất của Luật nằm ở việc Việt Nam lần đầu tiên có một văn bản luật chuyên ngành, thống nhất điều chỉnh toàn diện hoạt động thương mại điện tử, thay cho khung pháp lý phân mảnh trước đây dựa chủ yếu vào nghị định và thông tư. 

“Việc luật hóa trách nhiệm của nền tảng, minh bạch thông tin hàng hóa và kiểm soát gian lận xuất xứ chính là nền tảng của niềm tin số, yếu tố then chốt cho mọi giao dịch điện tử”, Luật sư Nguyễn Thanh Hà nêu rõ.

Đáng lưu ý, Luật Thương mại điện tử cũng quy định rõ trách nhiệm của chủ sàn trong việc kiểm soát nguồn gốc, xuất xứ hàng hóa, yêu cầu người bán cung cấp đầy đủ hóa đơn, chứng từ và cho phép cơ quan quản lý truy xuất dữ liệu khi cần thiết. Đặc biệt, nghĩa vụ gỡ bỏ gian hàng vi phạm trong vòng 24 giờ nếu phát hiện hàng giả hoặc gian lận xuất xứ đã chuyển vai trò của các sàn từ “trung gian thụ động” sang chủ thể có trách nhiệm pháp lý trực tiếp. Đây là thay đổi mang tính căn bản, bởi trong môi trường thương mại điện tử hàng hóa được chào bán xuyên biên giới chỉ bằng vài thao tác, xuất xứ hàng hóa chính là ranh giới giữa thương mại hợp pháp và gian lận thương mại.

Ở góc độ quản lý nhà nước, việc kết nối hệ thống cấp C/O điện tử với nền tảng thương mại điện tử là bước đi chiến lược. Theo bà Lại Việt Anh - Phó Cục trưởng Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số (Bộ Công Thương) cho biết: Việc kết nối giúp doanh nghiệp giảm thủ tục giấy tờ, tiết kiệm chi phí và nâng cao năng lực minh bạch hóa thông tin xuất xứ trong giao dịch quốc tế.

Tuy nhiên, để hệ thống vận hành hiệu quả, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, chuẩn hóa dữ liệu và xây dựng cơ chế phối hợp giữa cơ quan cấp C/O, cơ quan hải quan và các sàn thương mại điện tử. Việc hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận hệ thống C/O điện tử thông qua đào tạo kỹ thuật, dịch vụ hỗ trợ khai báo và tích hợp trực tiếp với nền tảng thương mại điện tử cũng có ý nghĩa quan trọng. 

Số hóa chứng nhận xuất xứ và liên thông với thương mại điện tử không chỉ mang lại lợi ích về thời gian, chi phí và tính minh bạch mà còn là nền tảng để doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Khi hệ thống dữ liệu được chuẩn hóa, truy xuất dễ dàng và liên thông tự động, hàng hóa Việt Nam sẽ có ưu thế đáng kể trong việc đáp ứng yêu cầu kỹ thuật khắt khe của thị trường nhập khẩu lớn.

Thực tế tại các địa phương, dù tiềm năng lớn nhưng nhiều chủ thể vẫn gặp khó khăn trong ứng dụng công nghệ, từ truy xuất nguồn gốc đến sử dụng AI và nền tảng số. Điều này cho thấy vai trò của Nhà nước trong việc hỗ trợ đào tạo, hoàn thiện hạ tầng số và xây dựng hệ sinh thái dữ liệu dùng chung, nơi thông tin về xuất xứ, chất lượng và chứng nhận được liên thông từ khâu sản xuất đến tiêu thụ.

Hơn nữa, trong bối cảnh thị trường số phát triển nhanh, hàng giả, hàng nhái và gian lận xuất xứ không chỉ gây thiệt hại cho người tiêu dùng mà còn xói mòn uy tín của hàng hóa Việt Nam trên thị trường quốc tế, Luật Thương mại điện tử nhấn mạnh trách nhiệm kiểm soát hàng hóa, bảo vệ dữ liệu và minh bạch thông tin không chỉ nhằm siết chặt quản lý mà còn tạo động lực để doanh nghiệp đầu tư bài bản vào hệ thống tuân thủ và công nghệ. Cùng đó, doanh nghiệp không thể chỉ thực hiện nghĩa vụ tối thiểu mà cần nâng cấp toàn diện từ hợp đồng, quy chế vận hành đến hạ tầng công nghệ và quản trị dữ liệu.

Theo các chuyên gia, minh bạch xuất xứ hàng hóa trong môi trường thương mại điện tử đang dịch chuyển từ một yêu cầu kỹ thuật sang một trụ cột của thể chế kinh tế số. Khi chứng nhận xuất xứ được số hóa, dữ liệu được chuẩn hóa và liên thông với hải quan, sàn thương mại điện tử và cơ quan quản lý, hàng hóa Việt Nam sẽ có lợi thế rõ rệt trong việc đáp ứng tiêu chuẩn khắt khe của thị trường quốc tế. 

Quan trọng hơn, niềm tin của người tiêu dùng vào giao dịch trực tuyến sẽ được củng cố, tạo nền tảng cho thương mại điện tử phát triển bền vững đúng với tinh thần và kỳ vọng mà Luật Thương mại điện tử vừa được Quốc hội thông qua hướng tới.