Công nghiệp đường sắt và chặng đường thay đổi

Mặc dù đã có rất nhiều đổi thay và diện mạo mới, song so với sự trỗi dậy của đường bộ và ngành hàng không, nền công nghiệp đường sắt của Việt Nam vẫn còn khá "kín tiếng". Giờ là lúc cần sự "thức tỉnh" để ngành này nhanh chóng hiện đại hóa và trở về đúng vị thế.

Mới đây, Thủ tướng Chính phủ yêu cầu Bộ Công Thương chủ trì, phối hợp với Bộ Xây dựng, các bộ, cơ quan liên quan xây dựng Đề án phát triển công nghiệp đường sắt và dự kiến hoàn thành trong tháng 6 năm nay. Theo đó, đề án đề ra mục tiêu, đến năm 2030-2045, Việt Nam phải phát triển được công nghiệp đường sắt, làm chủ sản xuất toa xe, đầu máy và hệ sinh thái liên quan công nghiệp đường sắt…

Tại các hội nghị về phát triển ngành công nghiệp đường sắt Việt Nam, Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên thường nhấn mạnh, những năm qua, Đảng, Nhà nước, các bộ, ngành, địa phương đã xây dựng và triển khai nhiều cơ chế, chính sách hỗ trợ, tháo gỡ khó khăn, giảm chi phí, nâng cao năng lực cạnh tranh, tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển của ngành công nghiệp hỗ trợ, công nghiệp ô tô; đặc biệt là công nghiệp đường sắt trong nước. Tuy đạt được một số thành tựu nhất định song con đường phát triển của ngành đường sắt còn gặp không ít khó khăn, thách thức. Chính phủ đã ban hành Nghị định sửa đổi, bổ sung Nghị định số 111/2015/NĐ-CP về phát triển công nghiệp hỗ trợ và chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô, công nghiệp đường sắt Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2050 theo tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia... kỳ vọng sớm có những thay đổi và bứt phá mới trong tương lai

Nhìn vào thực trạng của ngành công nghiệp đường sắt hiện nay, theo chuyên gia kinh tế Vũ Đình Ánh, thách thức lớn nhất có lẽ là vấn đề hạ tầng xuống cấp và công nghệ lạc hậu; hệ thống đường sắt chủ yếu là sử dụng khổ nhỏ, một số tiêu chuẩn đã lỗi thời so với thế giới... Với chủ trương của Nhà nước trong việc ban hành các chiến lược và quy hoạch tập trung vào việc hiện đại hóa, mở rộng mạng lưới và nâng cao năng lực vận tải, đặc biệt là tuyến đường sắt tốc độ cao như Bắc-Nam đã có nhiều nhà đầu tư quan tâm. Đó đều là những tín hiệu tích cực cho thấy những triển vọng mới của dự án nói riêng và toàn ngành đường sắt nói chung hướng tới sự phát triển để ngày càng trở nên hiện đại, đồng bộ.

Theo ông Vũ Đình Ánh, có lẽ, sẽ không chỉ có dự án đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam kết nối các vùng kinh tế trọng điểm, thúc đẩy du lịch và giảm áp lực cho đường bộ, hàng không... nhiều tuyến đường sắt đô thị như ở Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh như tuyến metro, monorail... hay các dự án đường sắt kết nối như tuyến Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng; tuyến đường Hà Nội - Lạng Sơn, Hải Phòng - Hạ Long - Móng Cái... đang được kỳ vọng sớm góp phần giảm chi phí logistics và nâng cao năng lực cạnh tranh của hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa Việt Nam trong thời gian tới.

Ông Vũ Đình Ánh cho rằng, để bứt phá, ngành công nghiệp đường sắt cần hướng tới xu thế phát triển xanh và bền vững bằng cách đầu tư cho công nghệ thân thiện với môi trường, phù hợp với cam kết giảm phát thải của Việt Nam. Bên cạnh đó, cải thiện chất lượng dịch vụ và tăng năng lực cạnh tranh để "đón bắt" nhu cầu vận tải đang gia tăng mỗi ngày do sự phát triển của nền kinh tế, tốc độ đô thị hóa và gia tăng dân số... Muốn tạo ra nội lực, ngành công nghiệp đường sắt cần nghiên cứu và có chính sách mở cửa, tạo ra cơ hội thu hút vốn đầu tư tư nhân cho các dự án đường sắt; trong đó, không chỉ các doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài mà kể cả các doanh nghiệp trong nước thuộc lĩnh vực phát triển công nghiệp phụ trợ đều có thể có cơ hội tham gia sản xuất, cung ứng vật tư, thiết bị cho ngành đường sắt.

Chia sẻ về thực trạng và thách thức của ngành công nghiệp đường sắt, Tổng Giám đốc Tổng công ty Đường sắt Việt Nam Hoàng Gia Khánh cho biết, vận tải đường sắt là phương thức giao thông quan trọng, với lợi thế vận tải hàng hóa lớn, hiệu suất cao, đặc biệt là độ an toàn, chi phí trung bình. Dự báo nhu cầu vận tải hàng hóa đến 2050 tuyến Bắc-Nam là hơn 18,2 triệu tấn/năm, với 122,7 triệu lượt khách. Vận tải đường sắt tốc độ cao, khi hình thành, sẽ đóng vai trò quan trọng, đồng bộ kết nối 5 phương thức chính: Đường bộ, đường sắt, hàng hải, hàng không, đường thủy nội địa, theo trục Bắc-Nam.

Theo ông Khánh, điều này không chỉ tận dụng thế mạnh từng phương thức mà còn tối ưu hóa hệ thống vận chuyển, giảm chi phí logistics, nâng cao khả năng cạnh tranh của nền kinh tế. Khi phương thức vận tải hàng hóa linh hoạt nhanh chóng, tiết kiệm chi phí, sẽ góp phần phát triển kinh tế xã hội. Chủ trương phát triển ngành đường sắt đã có từ khá lâu, song cho đến nay, đã có không ít dự án đầu tư của ngành đường sắt vẫn bị chậm triển khai do thiếu vốn, thiếu cơ chế hoặc gặp vướng trong quá trình giải ngân, giải phóng mặt bằng. Không chỉ là tiền, các dự án đường sắt cũng gặp rào cản về công nghệ, về trình độ nhân sự... Đây đều là những vấn đề rất cần sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành và địa phương để chung tay tháo gỡ khó khăn và khơi thông lộ trình cho các dự án được đúng tiến độ.

Ông Đào Ngọc Nghiêm, Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam cho rằng, quy hoạch mạng lưới đường sắt là đột phá quan trọng, góp phần tạo lập “trục xương sống” vận tải. Lúc này, cần sự quyết tâm hơn nữa của các cơ quan chức năng trong việc thực hiện từng đầu việc, cụ thể hóa các mục tiêu, kế hoạch đã đề ra. Để ngành đường sắt phát triển bền vững rất cần một chiến lược tổng thể, từ đầu tư hạ tầng, phát triển công nghệ đến đào tạo nguồn nhân lực. Ở đó, vai trò tiên quyết là sự vào cuộc của nhà nước, sự chung tay của doanh nghiệp và người dân, với những giải pháp đột phá như hoàn thiện thể chế, chính sách, đa dạng hóa nguồn vốn đầu tư, cải tiến và làm chủ công nghệ.

Cụ thể hơn, theo ông Đào Ngọc Nghiêm, ngoài Nghị quyết số 164 của Chính phủ mới ban hành ngày 9/6 năm nay liên quan đến dự án sửa đổi Luật Đường sắt, Nhà nước cũng cần sớm xây dựng cơ chế đặc thù cho các dự án trọng điểm và khuyến khích đầu tư tư nhân. Bên cạnh nguồn vốn từ nhà nước, cần thu hút vốn nguồn vốn hỗ trợ phát triển chính thức từ các nước phát triển hoặc các tổ chức quốc tế (ODA), nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) cùng các nguồn vốn tư nhân khác. Công tác nghiên cứu, phát triển và chuyển giao công nghệ, nâng cao năng lực sản xuất trong nước là rất quan trọng, đi đôi với đào tạo và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao và nâng cao năng lực cạnh tranh và chất lượng dịch vụ bằng cách ứng dụng công nghệ thông tin, cải thiện chất lượng dịch vụ hành khách hay phát triển logistics đường sắt....

Có thể thấy rằng, đường sắt vẫn là một phương thức vận tải quan trọng, có vai trò then chốt trong sự phát triển kinh tế - xã hội. Với mục tiêu và sự đổi mới tư duy, vượt qua mọi giới hạn thách thức trên cơ sở phát huy tinh thần tự lực, tự cường… và triển khai quyết liệu các giải pháp đồng bộ, ngành công nghiệp đường sắt Việt Nam chắc chắn sẽ vươn lên mạnh mẽ, trở thành một hệ thống hiện đại, an toàn, hiệu quả và đóng góp vào sự phát triển bền vững của đất nước.