Bền bỉ 'thổi hồn' vào sò ốc

Những con sò, con ốc nằm sâu dưới đáy biển, tưởng chừng như vô tri, nhưng qua bàn tay khéo léo của người thợ mỹ nghệ lại khoác lên diện mạo hoàn toàn mới - lung linh, sinh động và đầy chất nghệ thuật. Mỗi sản phẩm không chỉ chứa đựng sự tinh tế của bàn tay người thợ, mà còn là câu chuyện, về nhịp sống lao động cần cù của người dân miền biển.

Mai một nghề sò ốc mỹ nghệ

Nghề chế tác sò, ốc mỹ nghệ tại Vũng Tàu đã hình thành gần bốn thập kỷ. Thời kỳ phát triển mạnh nhất nghề này tạo nên cả một cộng đồng vài chục hộ dân chuyên thu gom nguyên liệu là các vỏ sò ốc, sản xuất, chế tác và bán buôn cho các tàu viễn dương đưa đi tiêu thụ tại nước ngoài. Tuy nhiên, sự thay đổi của thị trường du lịch, cùng quá trình đô thị hóa mạnh mẽ, đã khiến nghề sò ốc mỹ nghệ Vũng Tàu dần mai một.

Năm 2006, khi tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu cũ chủ trương giải tỏa khu vực Bãi Trước để chỉnh trang đô thị, nhiều cơ sở phải di dời, hoạt động sản xuất bị gián đoạn. Không ít nghệ nhân bỏ nghề hoặc chuyển sang lĩnh vực khác. Hiện chỉ còn một cơ sở hoạt động thường xuyên tập trung cùng với khoảng 10 hộ dân nhận gia công tại nhà ở phường Vũng Tàu.

Một trong những cơ sở kiên trì gìn giữ và gắn bó lâu đời nhất với nghề là cơ sở thủ công mỹ nghệ sò ốc Thanh Thêm (51 Biz Phan Chu Trinh, phường Vũng Tàu) do ông Nguyễn Quang Hải làm chủ. Nay con trai ông Hải là anh Nguyễn Thanh Vũ tiếp quản. Sau khi tốt nghiệp Đại học Kỹ thuật Công nghệ TP. Hồ Chí Minh, anh Vũ từng trải qua nhiều công việc khác nhau, nhưng rồi tình yêu dành cho nghề truyền thống sò ốc mỹ nghệ của cha mẹ đã níu anh quay về. Năm 2006, anh quyết định trở về Vũng Tàu, tiếp tục nối dài hành trình sự nghiệp mà hơn 40 năm gia đình anh đã gây dựng.

Anh Vũ chia sẻ, nghề làm sò ốc không chỉ tạo ra nguồn thu nhập ổn định mà còn giúp chúng tôi tận dụng nguồn nguyên liệu sẵn có từ biển, biến những vật tưởng chừng bỏ đi thành sản phẩm có giá trị. “Chúng tôi rất vui vì tạo ra được một dòng sản phẩm du lịch đặc trưng cho nơi tôi và những người thợ sinh ra, lớn lên”, anh cho biết.

Để tạo nên một tác phẩm hoàn chỉnh từ sò ốc, người thợ phải thực hiện hàng loạt công đoạn tỉ mỉ như chọn nguyên liệu có hình dáng - màu sắc phù hợp, làm sạch, mài bóng, xử lý thủ công rồi khắc hoặc vẽ hoa văn. Đây là công việc đòi hỏi không chỉ sự kiên nhẫn, tỉ mỉ, khéo léo của mỗi nghệ nhân mà còn cả con mắt nghệ thuật và trí tưởng tượng phong phú.

Theo nghệ nhân Diệp Thị Thúy Phượng - một trong những thợ chế tác đã gắn gần bó gần 20 năm tại cơ sở Thanh Thêm, để “sống” được với nghề, điều quan trọng nhất là đam mê. Chị học nghề chế tác sò ốc mỹ nghệ này khi mới 15 tuổi từ những nghệ nhân đi trước và mỗi thành phẩm được khách hàng yêu thích luôn là động lực để chị tiếp tục sáng tạo.

Các sản phẩm truyền thống như mô hình thuyền buồm, ngọn hải đăng, tượng cá heo, hay tranh ghép từ mảnh ốc xà cừ óng ánh… vẫn được nhiều du khách khi đến du lịch tại biển Vũng Tàu yêu thích. Tuy nhiên, thị trường ngày nay đã thay đổi. Khách du lịch ưa chuộng những món quà nhỏ gọn, tiện đem theo, mang lại sự tinh tế nhưng vẫn đậm chất biển. Vì vậy, cơ sở Thanh Thêm đã linh hoạt chuyển hướng, phát triển nhiều mẫu phụ kiện nhỏ hoặc những sản phẩm kích thước mini phù hợp với xu hướng hiện đại.

Không chỉ thu hút người dân địa phương, những sản phẩm từ vỏ sò, vỏ ốc còn gây ấn tượng mạnh với du khách gần xa. Anh Nguyễn Phan Đình Khôi - du khách đến từ Cà Mau, chia sẻ: “Mỗi lần đi du lịch Vũng Tàu là tôi luôn tìm mua các sản phẩm từ sò, ốc mỹ nghệ để về làm quà cho người thân. Tôi không nghĩ là từ những vỏ sò, vỏ ốc nhìn tưởng chừng như vô tri, không ai cần tới này mà tạo nên những chiếc thuyền, con vật, những vật trang trí rất đáng yêu và ngộ nghĩnh đến vậy. Mỗi món quà nhỏ như giữ lại hương vị của biển”.

Giữ nghề - giữ bản sắc văn hóa biển

Mỗi năm, cơ sở Thanh Thêm cho ra đời hàng nghìn sản phẩm với mức giá từ vài chục nghìn đến vài triệu đồng, tùy vào độ cầu kỳ và kích thước. Sản phẩm của cơ sở đã vượt ra khỏi ranh giới địa phương, hiện nhiều cửa hàng lưu niệm lớn tại các tỉnh, thành phố như Đà Nẵng, Quy Nhơn, Phú Quốc, Hà Nội… đã nhập hàng từ cơ sở Thanh Thêm về bán. Có nhiều bà con Việt kiều cũng mua đem đi làm quà cho người thân đang sống xa xứ.

Nghề làm sò ốc không chỉ tạo nguồn thu nhập ổn định cho những người thợ nơi đây, mà còn là biểu tượng của sự khéo léo và óc sáng tạo của con người miền biển. Từng lớp vỏ ốc, từng mảnh sò qua bàn tay nghệ nhân đã trở thành tác phẩm nghệ thuật, kể câu chuyện về sóng, về gió và về tình yêu lao động của những người con vùng biển.

Để ghi nhận giá trị truyền thống ấy, ngày 7/9/2018, UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu đã ban hành Quyết định số 2503/QĐ-UBND, công nhận nghề sò ốc mỹ nghệ là “Nghề truyền thống” của địa phương. Đây là sự khẳng định ý nghĩa văn hóa - kinh tế của nghề, đồng thời mở ra cơ hội để các hộ sản xuất tiếp cận chính sách hỗ trợ phát triển ngành nghề nông thôn theo Nghị định số 52/2018/NĐ-CP của Chính phủ. Nhờ vậy, cơ sở sản xuất sò ốc mỹ nghệ đã được hỗ trợ máy móc để chế tác sản phẩm, có điều kiện tiếp cận vốn vay ưu đãi, các nghệ nhân được hỗ trợ đào tạo tay nghề, quảng bá sản phẩm và tham gia hội chợ làng nghề.

Dẫu vậy, nghề cũng đối diện với không ít khó khăn như: nguồn nhân công trẻ đam mê nghề để theo nghề rất khan hiếm, thị trường cạnh tranh nhiều sản phẩm công nghiệp giá rẻ, và sự mai một dần của các nghề thủ công truyền thống.

Theo anh Nguyễn Thanh Vũ, mỗi sản phẩm mỹ nghệ từ vỏ sò, vỏ ốc là một tác phẩm nghệ thuật nên đòi hỏi ý tưởng và sự sáng tạo không ngừng. Với dòng tranh mỹ nghệ, việc lựa chọn nguyên liệu phù hợp màu sắc, kích cỡ và hình dáng là yếu tố quyết định sự thành công trong mỗi tác phẩm.

"Vỏ sò, vỏ ốc trước khi đem đi mài, đánh bóng phải được đem ngâm để tẩy sạch mùi hôi. Sau đó, người thợ mới cưa, gọt, mài tạo hình cho sản phẩm. Sản phẩm tạo hình được tiếp tục đánh bóng, phủ sơn cho đến 4 ngày sau đem ra sơn lại lần nữa. Qua 3 lần sơn mới đem sò, ốc ra mài nhẵn rồi cắt, gọt, chỉnh sửa lại cho đúng với mẫu vẽ. Để có được tác phẩm rất kỳ công. Để nghề tiếp tục duy trì, các cơ sở sò, ốc mỹ nghệ như chúng tôi rất cần sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương về vốn, máy móc; hỗ trợ các chương trình quảng bá du lịch, cũng như sự quan tâm của du khách”, anh Vũ nói.