Hệ thống G-cans khổng lồ chống ngập lụt cho Thủ đô Tokyo. Ảnh: Getty Images.
Theo Liên Hợp Quốc, gần 70% dân số thế giới sẽ sống tại đô thị vào năm 2050, trong đó phần lớn tập trung ở các vùng ven biển và đồng bằng thấp, những nơi chịu rủi ro ngập lụt cao. Khi hiện tượng mưa cực đoan ngày càng gia tăng do biến đổi khí hậu, nhiều thành phố buộc phải đầu tư mạnh vào hạ tầng chống ngập, vừa để bảo vệ kinh tế - xã hội, vừa để duy trì sức sống đô thị. Các mô hình khác nhau tại các đô thị châu Á cho thấy sự đa dạng trong cách các đô thị hiện đại “sống chung với nước”.
Tokyo - sức mạnh của hạ tầng ngầm
Nhật Bản là một trong những quốc gia đầu tư mạnh nhất cho hệ thống chống ngập đô thị. Tại Tokyo, hệ thống hầm thoát nước G-Cans được xem là công trình quy mô nhất thế giới, gồm năm tháp trữ nước sâu tới 65 mét, đường hầm dài hơn 6 km và các máy bơm có thể đẩy 200 m³ nước mỗi giây ra sông Edo. Khi mưa lớn, nước từ các sông nhỏ được dẫn xuống hầm, tạm trữ rồi bơm ra ngoài, giúp giảm thiểu ngập cho khu trung tâm.
Chính quyền Tokyo đang mở rộng hệ thống này trong khuôn khổ dự án “Tokyo Resilience”, tích hợp cảm biến và dữ liệu thời gian thực nhằm ứng phó với mưa cực đoan ngày càng tăng.
Kinh nghiệm của Tokyo cho thấy hạ tầng kỹ thuật quy mô lớn có thể mang lại hiệu quả rõ rệt, nhưng đi kèm là chi phí đầu tư, vận hành và bảo trì khổng lồ.
Seoul - khôi phục thiên nhiên giữa lòng đô thị
Dòng suối Cheong Gye Cheon ở trung tâm Seoul từng bị chôn lấp dưới bê tông để xây đường cao tốc trong nhiều thập niên. Dự án khôi phục hoàn thành năm 2005 đã biến khu vực này thành không gian xanh kết hợp chức năng điều tiết nước. Khi mưa lớn, các kênh thu nước từ đường phố dẫn vào suối rồi thoát ra sông Hàn, góp phần giảm tải cho hệ thống cống ngầm.
Song song với đó, Seoul triển khai chương trình “Water Cycle Restoration”, khuyến khích áp dụng các giải pháp hạ tầng xanh như rãnh thấm, bồn cây trũng, mái xanh và vật liệu thấm nước để tăng khả năng hấp thu, giảm dòng chảy bề mặt.
Thành công của Cheong Gye Cheon không chỉ nằm ở kỹ thuật mà còn ở cách chính quyền tạo ra sự đồng thuận xã hội, kết hợp cải tạo cảnh quan với kiểm soát ngập lụt, trở thành ví dụ tiêu biểu cho việc khôi phục không gian tự nhiên trong lòng đô thị.
Một điển hình về "thành phố bọt biển" tại thành phố Tam Á, Hải Nam, Trung Quốc. Ảnh: turenscape.com
Trung Quốc - từ ý tưởng đến mô hình quy hoạch quốc gia
Khái niệm “Thành phố bọt biển” (Sponge City) được Giáo sư Kongjian Yu, Đại học Bắc Kinh, đề xuất vào đầu thập niên 2000, với triết lý đô thị phải hoạt động như một miếng bọt biển, hấp thu, lưu trữ và tái sử dụng nước mưa thay vì chỉ thoát nhanh ra sông hoặc biển. Ý tưởng này sau đó được Chính phủ Trung Quốc đưa vào chính sách quốc gia năm 2014, mở đầu chương trình thí điểm tại hơn 30 đô thị lớn như Thượng Hải, Bắc Kinh, Hàng Châu và Vũ Hán.
Các dự án “thành phố bọt biển” triển khai đồng thời nhiều biện pháp: đường lát vật liệu thấm, hồ điều tiết nhỏ, công viên ngập tạm thời và các vùng trũng sinh học. Nhiều khu dân cư mới ở Hàng Châu hay Tô Châu được thiết kế với vườn mưa và hồ sinh thái giúp giảm đáng kể lượng nước chảy tràn trong mưa lớn.
Theo các nghiên cứu quốc tế, chương trình này đã góp phần giảm thiệt hại do ngập lụt tại nhiều đô thị, đồng thời cải thiện chất lượng không khí và cảnh quan. Tuy vậy, thách thức lớn nhất vẫn là bảo trì: các bề mặt thấm và khu sinh thái cần được duy tu thường xuyên để duy trì hiệu quả.
Mô hình “thành phố bọt biển” cho thấy sự chuyển biến trong tư duy quy hoạch của Trung Quốc, từ “chống” sang “sống chung với nước”, hướng tới đô thị linh hoạt và thích ứng hơn với biến đổi khí hậu.
Singapore - đô thị thích ứng với nước
Singapore từ lâu coi quản lý nước là trụ cột trong quy hoạch đô thị. Chương trình ABC Waters (Active, Beautiful, Clean Waters) được triển khai từ giữa những năm 2000, hướng tới mục tiêu biến nước mưa và hệ thống kênh rạch thành một phần trong không gian sống.
Công trình Marina Barrage tại cửa sông Marina là điểm nhấn trong chiến lược này. Đập vừa ngăn thủy triều, vừa tạo hồ chứa nước ngọt, đồng thời giúp điều tiết lũ cho khu trung tâm. Khi thủy triều thấp, nước được xả ra biển; khi triều cao, các máy bơm công suất lớn được kích hoạt để giữ mực nước ổn định.
Cơ quan quản lý nước quốc gia (PUB) vận hành mạng cảm biến giám sát mực nước theo thời gian thực, điều phối hệ thống bơm - van tự động và cảnh báo sớm trong mùa mưa. Song song, thành phố mở rộng hạ tầng xanh như kênh sinh thái, vườn mưa, bề mặt thấm, để tăng khả năng hấp thu tự nhiên và làm dịu vi khí hậu đô thị.
Cách tiếp cận này cho phép Singapore vừa kiểm soát ngập hiệu quả, vừa tạo cảnh quan thân thiện và môi trường sống bền vững cho người dân.
Bài học chung: Từ chống chịu sang thích ứng
Từ kinh nghiệm của các đô thị lớn có thể thấy rằng, chống ngập hiệu quả không chỉ là câu chuyện của kỹ thuật, mà là kết quả của một tầm nhìn quy hoạch tổng thể. Các thành phố như Tokyo, Seoul, Singapore hay Thượng Hải đều cho thấy việc tích hợp quản lý nước vào quy hoạch đô thị là điều kiện tiên quyết, trong đó hệ thống thoát nước, không gian xanh và giao thông cần được thiết kế đồng bộ, tránh xử lý rời rạc.
Một điểm chung khác là sự kết hợp giữa “hạ tầng cứng” và “giải pháp xanh”, trong đó những công trình quy mô lớn như hầm ngầm, đập chắn hay hồ điều tiết được hỗ trợ bởi mạng lưới cây xanh, mặt thấm và vùng sinh thái, giúp tăng khả năng hấp thu và giảm tải dòng chảy bề mặt.
Ngoài ra, các đô thị thành công đều áp dụng mô hình quản lý chủ động và đầu tư dài hạn, dựa trên hệ thống cảnh báo sớm, cơ sở dữ liệu khí tượng và nguồn ngân sách bảo trì ổn định. Quan trọng hơn cả, xu hướng chung là chuyển từ tư duy “chống nước” sang “thích ứng với nước”, coi nước không còn là mối đe dọa mà là yếu tố định hình cấu trúc và bản sắc đô thị, hướng tới một môi trường sống linh hoạt và bền vững hơn trong kỷ nguyên khí hậu biến đổi.