Làng cổ Đường Lâm và câu chuyện bảo tồn

UBND TP Hà Nội vừa có quyết định phê duyệt Đề án “Đầu tư tôn tạo, bảo tồn và phát huy giá trị di tích làng cổ xã Đường Lâm, thị xã Sơn Tây” - giai đoạn 2014 - 2020. Theo đề án, đến 2020, sẽ có 125 nhà loại 3 được cải tạo. Hơn 1.050 ngôi nhà loại 4 (nhà 1 tầng, không có công trình cổ) cũng sẽ được hỗ trợ để cải tạo.

 

Không phải tới thời điểm này, mà ngay từ năm 2005, khi Làng cổ Đường Lâm chính thức trở thành ngôi làng đầu tiên được xếp hạng di tích quốc gia đã nảy sinh nhiều mâu thuẫn giữa bảo tồn và phát triển. Có thời điểm, làng cổ Đường Lâm trở thành tâm điểm của dư luận khi hàng loạt các hộ dân đứng đơn đòi trả danh hiệu di sản vì không được mở rộng diện tích nhà ở trong khi nhân khẩu ngày càng tăng. Tiếp sau đó là hàng loạt các vụ xây dựng trái phép, vi phạm vùng bảo tồn di tích.

 

 

Cũng kể từ đó đến nay, UBND xã Đường Lâm chưa triển khai thực hiện việc giãn các hộ dân trong khu vực làng cổ, nhu cầu tách hộ ngày càng bức thiết. Thêm nữa, việc huy động các nguồn lực, hỗ trợ đầu tư từ ngân sách cho công tác bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích còn rất nhiều hạn chế, kinh phí eo hẹp… Trong khi đó, số tiền thu phí tham quan làng cổ chỉ bảo đảm một phần chi hoạt động thường xuyên cho bộ máy quản lý và thu phí tại làng cổ, không có nguồn để đầu tư kinh phí tu bổ, tôn tạo di tích, hỗ trợ xây dựng các công trình phúc lợi tại địa phương…

Rất nhiều dẫn chứng được đưa ra về nỗi khổ của hơn 1.500 hộ dân ở ngôi làng cổ độc nhất vô nhị ở vùng đất hai vua. Có gia đình có tới 4 thế hệ, 3 cặp vợ chồng sống trong một ngôi nhà chỉ vài chục mét vuông; một lớp mẫu giáo “nhồi” tới 80 cháu… Dân số ngày một phình ra, nhưng vì là di sản nên không được phép xây dựng quy mô lớn. Còn muốn cải tạo thì phải làm kiểu cổ, vật liệu là gỗ, đá ong, ngói truyền thống… Làm một ngôi nhà như thế đắt gấp đôi nhà gạch bình thường, trong khi phần lớn người dân ở đây sống chủ yếu dựa vào mấy sào ruộng. Vì quá bức bách về chỗ ở, nhiều hộ đánh liều xây trộm, thì ngay lập tức bị cưỡng chế…

 

Vắn tắt lại, gần 10 năm được vinh danh là di sản quốc gia, cuộc sống của đại bộ phận người dân Đường Lâm chưa có sự thay đổi nào đáng kể, trong khi đó những bất cập ngày càng nảy sinh. Cụ thể, là một di tích đan xen với cuộc sống của người dân, nhưng những điều khoản về bảo tồn, phát huy giá trị làng cổ Đường Lâm chẳng khác gì với việc bảo tồn một ngôi đình, ngôi chùa. Bất cập này từng được chính quyền địa phương kiến nghị lên các cấp có thẩm quyền, nhưng tới thời điểm này vẫn chưa có hồi âm. Đáng kể là thủ tục xin phép xây dựng.

Khi chưa được công nhận là di sản quốc gia, Đường Lâm được coi là vùng nông thôn, ai muốn xây nhà thì cứ thế mà xây, không phải xin phép. Nhưng khi trở thành di sản thì Đường Lâm phải chịu sự điều chỉnh của cả Luật Di sản Văn hóa lẫn Luật Xây dựng. Do vậy, dù là xây cái tường rào cũng phải xin phép, từ làm đơn lên thôn, lên xã, rồi lên huyện, lên Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, rồi phải được sự thỏa thuận Cục Di sản văn hóa, sau đó lại trình hồ sơ lên Sở Xây dựng… Quả là nhiêu khê. Bởi vậy, trong mấy năm vừa qua, chưa hộ dân nào đủ sức chạy theo cả đống thủ tục như vậy.

Theo đề án vừa được UBND TP Hà Nội phê duyệt, việc cấp đất giãn cư và kế hoạch tổ chức giãn dân làng cổ Đường Lâm dự kiến chia thành 2 giai đoạn. Giai đoạn 1 từ nay đến 2015 thực hiện giãn khoảng 150 hộ có nhu cầu bức thiết, diện tích 4,5 ha. Giai đoạn 2, từ 2016 đến 2020 giãn các hộ còn lại, khoảng 470 hộ .

Chưa hết, người dân Đường Lâm còn thêm nỗi khổ vì mô hình phát triển du lịch ở đây chẳng giống ai. Theo thống kê, mỗi năm có trên dưới 2 vạn người đến thăm Đường Lâm. Đời sống sinh hoạt của người dân địa phương bị xáo trộn đáng kể. Sống ngay trong nhà mình, nhưng chẳng có nổi một không gian yên tĩnh, nhất là những lúc ốm đau, mệt mỏi. Ấy vậy mà, những gì mang lại từ du lịch thì chẳng mấy người dân được hưởng!!!

Được sinh ra và sống ở vùng đất văn vật, người dân Đường Lâm ai mà chẳng tự hào. Điều mà người dân Đường Lâm cần lúc này là một quỹ đất giãn dân cùng một quy chế hợp lý. Chỉ khi những vấn đề dân sinh được giải quyết hợp tình, hợp lý, chừng đó người dân Đường Lâm mới yên lòng sống cùng di sản! Suy cho cùng, cuộc sống của người dân ở làng cổ Đường Lâm chính là một phần quan trọng của di tích, chính họ tạo nên những bản sắc riêng, không thể thay thế của một di tích làng cổ. Chính vì vậy, nếu chỉ lo giữ những ngôi nhà cổ cùng không gian kiến trúc truyền thống mà coi nhẹ quyền lợi dân sinh, thì khó mang lại kết quả như mong muốn trong công tác bảo tồn di tích.

Thế nên Đề án “Đầu tư tôn tạo, bảo tồn và phát huy giá trị di tích Làng cổ xã Đường Lâm, thị xã Sơn Tây”- giai đoạn 2014 - 2020 được đánh giá là khả thi nhất từ trước đến nay khi đề cập đến việc bảo tồn làng cổ Đường Lâm. Đây cũng là một trong những đề án được cho là khả thi nhất từ trước tới nay, hy vọng sẽ giải quyết được tình trạng “dân sinh bức xúc” sống giữa lòng di tích quốc gia.

Yến Nhi