Bản sắc văn hóa người Thổ qua Lễ Mừng Cơm Mới

Người Thổ là 1 trong 54 dân tộc thiểu số ở Việt Nam, sinh sống chủ yếu tại hai tỉnh Thanh Hóa và Nghệ An. Riêng tại huyện Như Xuân, Thanh Hóa, vùng đất phía Tây Nam tỉnh hiện có hơn 10.000 người Thổ sinh sống tập trung tại các xã Yên Lễ, Hóa Quỳ, Cát Vân, Cát Tân, Xuân Bình… Dù dân số không lớn, người Thổ vẫn gìn giữ nhiều phong tục, tập quán truyền thống, đặc biệt là các nghi lễ gắn liền với đời sống nông nghiệp, tiêu biểu là Lễ Mừng Cơm Mới.

Lễ Mừng Cơm Mới được tổ chức 2 lần mỗi năm, vào tháng 5 và tháng 10, sau khi thu hoạch lúa vụ chiêm và vụ mùa. Đây là nghi lễ có tính chất tâm linh sâu sắc, phản ánh tín ngưỡng “vạn vật hữu linh” vẫn được đồng bào Thổ bảo lưu từ bao đời nay. Với đồng bào Thổ, cây lúa có linh hồn, là “Lúa Mẹ”, vị thần mang lại sự sống và sinh sôi cho con người. Vì vậy, trước ngày gặt lúa, người Thổ thực hiện nghi lễ “mời hồn lúa” về nhà bằng cách ngắt 3–5 bông lúa đẹp nhất, đem treo ở nơi sạch sẽ, cao ráo cạnh bàn thờ tổ tiên, sau đó mới ra đồng thu hoạch.

Tín ngưỡng thờ hồn lúa của người Thổ là một trong những hình thức cổ xưa nhất của văn hóa nông nghiệp Đông Nam Á. Nó thể hiện niềm tôn kính của con người trước thiên nhiên, cũng như sự phụ thuộc của sản xuất nông nghiệp vào trời đất. Trong điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, để có hạt thóc, củ sắn, người Thổ phải “một nắng hai sương”, nên ngoài công sức lao động, họ còn tin tưởng, cầu xin sự phù hộ của thần linh và tổ tiên.

Công tác chuẩn bị cho Lễ Mừng Cơm Mới được người Thổ tiến hành sớm và chu đáo. Gia chủ nuôi gà, lợn, làm rượu, chuẩn bị các loại bánh truyền thống từ nhiều tháng trước. Khi thầy Mo, người chủ trì nghi lễ – chọn được ngày lành tháng tốt, lễ vật được chuẩn bị gồm 2 mâm: Mâm cúng thần linh, thổ địa (mâm chay) và mâm cúng gia tiên (mâm mặn). Mâm chay có hoa quả, trầu cau, bánh kẹo, rượu, muối, gạo, keo (hai thanh nứa). Mâm mặn gồm gà luộc, xôi, cá suối, bát cơm mới, nước giếng hoặc nước mưa, đinh vàng, đinh tiền và bánh truyền thống.

Trong lễ cúng, thầy Mo đóng vai trò trung tâm, là cầu nối giữa gia chủ với tổ tiên và thần linh. Ông đọc các bài văn khấn, bày tỏ lòng biết ơn và nguyện cầu cho một mùa vụ mới mưa thuận gió hòa, người người mạnh khỏe, bản làng sung túc. Đặc biệt, theo quan niệm người Thổ, con cháu không được ăn cơm mới trước tổ tiên. Nếu ăn trước, cây lúa sẽ mất linh, mùa vụ sau không tốt. Vì thế, cơm mới dâng cúng gia tiên trước khi dọn ra cho cả gia đình và cộng đồng thưởng thức.

Bên cạnh yếu tố tâm linh, Lễ Mừng Cơm Mới còn là dịp để người Thổ sum họp, vui chơi và gắn kết cộng đồng. Sau phần lễ là phần hội, tiếng cồng chiêng vang lên, người dân trong bản cùng múa hát, uống rượu cần, chia sẻ thành quả lao động. Trẻ em mặc áo mới, người lớn kể chuyện mùa màng, trao nhau lời chúc an lành. Lễ hội kéo dài từ sáng đến đêm, mang đến không khí náo nức, ấm áp tình làng nghĩa xóm.

Từ góc độ văn hóa, Lễ Mừng Cơm Mới là bức tranh sinh động, phản ánh chiều sâu tâm thức nông nghiệp của đồng bào Thổ. Đây không chỉ là một nghi lễ tín ngưỡng, mà còn là hình thức sinh hoạt cộng đồng quan trọng, nơi những giá trị nhân văn, niềm tin, tình cảm và truyền thống được gìn giữ và tiếp nối. Dù cuộc sống ngày nay đã có nhiều đổi thay, đồng bào Thổ ở Thanh Hóa vẫn duy trì nghi lễ này như một phần không thể thiếu trong nhịp sống thường niên.

Giữa nhịp sống hiện đại, những nghi lễ truyền thống như Lễ Mừng Cơm Mới chính là sợi dây gắn kết cộng đồng, bảo tồn bản sắc văn hóa và tôn vinh giá trị lao động của con người với trời đất.

Hình ảnh tái hiện Lễ Mừng Cơm Mới: